De economie van de permanente oorlog

Politiek met de oliekraan

Vrijwel alle olieopbrengsten gaan begin twintigste eeuw naar de westerse oliebedrijven. Maar leiders in onder andere Iran, Saudi-Arabië en Irak eisen een steeds groter deel van de opbrengst. Dat lukt ze, onder dreiging van nationalisering van de olie-industrie. We gaan op een korte tournee door het Midden-Oosten.

In 1953 nationaliseert Iran de olie onder de democratisch gekozen president Mossadeq daadwerkelijk; tot dan toe waren de velden in handen van de voorloper van British Petroleum (BP), Anglo-Persian Oil Company. De Britten en de VS organiseren via de CIA een coup en helpen de sjah in het zadel, waarmee ze toegang blijven houden tot de oliebronnen. Maar de ingreep draagt eraan bij dat in 1979 de conservatieve islamist Khomeini met een revolutie aan de macht kan komen. De aanvoer van olie naar het Westen stopt.

Het Midden-Oosten komt voor de Amerikanen pas in 1933 in beeld. De Britten weigeren namelijk olie te winnen in Saudi-Arabië en het land zoekt zijn toevlucht bij Amerikaanse oliebedrijven. Die willen wel en Aramco (Arabian-American Oil Company) wordt opgericht. Van het zakendoen tussen de oliebedrijven groeit de band uit tot een bondgenootschap tussen de landen. Gaandeweg eisen de Saudi's een steeds groter deel van de opbrengst op en in 1980 nationaliseren ze de olie-industrie – maar het bond-genootschap met de VS blijft intact. De deal is Arabische olie in ruil voor Amerikaanse militaire verdediging.

In 1972 nationaliseert Irak de olievelden die tot dan in handen waren van de Iraq Petroleum Company, een bedrijf van Shell, het Franse Total en Britse BP. Een veelgebruikte slogan uit die tijd zegt genoeg: Arab oil for Arab people. Saddam Hoessein geniet steun van de VS als buffer tegen het Iran van Khomeini. Maar met de inval in Koeweit en de daaropvolgende Golf-oorlog verspeelt Saddam Hoessein alle krediet. 

Tot zover de korte tournee. De landen eisen niet alleen nationaal hun deel op. Internationaal werken ze vanaf 1960 samen in de Organisatie van Olie-exporterende Landen (OPEC). De agenda van dit kartel is de olieprijs stabiel te houden. Maar al snel blijkt dat de samenwerking ook ingezet kan worden om de olieprijs te verhogen door de oliekraan dicht te draaien, of om politiek te bedrijven. In 1973 boycotten alle OPEC-landen de landen die Israël steunen in de Jom Kipoer-oorlog. Veel Europese economieën raken in een langdurige crisis, die de opkomst zou inluiden van het neoliberalisme. 

Het is dus niet verwonderlijk dat kapitalistische landen buitengewoon grote belangstelling hebben voor de gebieden waar de meeste olie ligt. Het Midden-Oosten, Venezuela en Rusland om er maar een paar te noemen. Het bracht de Amerikaanse president Jimmy Carter ertoe om in 1980 de Carterdoctrine te formuleren: “Laat onze opstelling volledig duidelijk zijn: elke poging van een buitenlandse mogendheid om de Perzische Golf-regio in handen te krijgen zal worden beschouwd als een aanval op de vitale belangen van de Verenigde Staten van Amerika, en een dergelijke aanval zullen we afslaan met inzet van alle noodzakelijke middelen, waaronder het leger.”

Waar belangen zijn wordt invloed nagestreefd. Ook daarvan is de Irakoorlog een treffend voorbeeld. Colin Powell bekleedde als voorzitter van de verenigde chefs van staven de hoogste functie binnen de Amerikaanse strijdkrachten. Later werd hij bekend als de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken die bij de Verenigde Naties betoogde dat Irak moest worden binnengevallen omdat het land massavernietigingswapens zou hebben. Dick Cheney was jarenlang directeur van Halliburton, voor hij als vicepresident van Bush de aanval in Irak steunde. Halliburton is een van de grootverdieners aan deze oorlog. Zo sleepte de multinational na de inval voor 39,5 miljard dollar aan overheidscontracten binnen, op een totaal van de 138 miljard die de Amerikaanse overheid spendeerde aan private bedrijven voor beveiliging, logistieke diensten en bouwopdrachten in Irak.

Oorlogen verhogen de winst van wapenbedrijven en bevorderen economische groei. Bij grote aanslagen of bij oorlogstaal van presidenten, stijgen de beurskoersen van de wapenproducenten. Dat gegeven zet ook de roep om een Europees leger in een ander daglicht.

Olie en militaire industrie gaan hand in hand. Het is de vraag of deze invloeden doorslaggevend zijn in het besluit om ten oorlog te trekken. Maar het zijn onmiskenbaar reële belangen die meespelen. Het zijn economische belangen die voor kapitalistische landen cruciaal zijn. Ze drukken dan ook een groot stempel op de wereldpolitiek, al worden ze vaak verzwegen. Zeg nou zelf, ten strijde trekken voor olie klinkt toch veel minder lekker dan vrijheid en democratie in de Derde Wereld opbouwen?

Bronnen kaart: De gegevens over olie-export komt van The Observatory of Economic Complexity. De gegevens over wapenimporten komen van SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute).