DEBAT OVER IRAN ‘ONTZETTEND NAÏEF’

Hoe sterk is de oppositie in Iran?

‘Iran heeft een lange geschiedenis van sociale protesten en bewegingen. Voor democratisering, voor sociale rechtvaardigheid, met een belangrijke rol voor de studentenbeweging, de vrouwenbeweging en de arbeidersbeweging. Maar ze hebben te maken met een autoritair systeem. Daardoor is het lastig om landelijk te organiseren. Er zijn dus veel lokale protesten. Maar ondanks alles lukt het ze wel om zich openlijk te organiseren. De studenten zijn zichtbaar, er is een vakbond van buschauffeurs in Teheran, er is een vakbond in het zuiden van Iran bij de rietsuikerfabriek Haft Tappeh. Ondanks het feit dat de leiders steeds gearresteerd worden, blijven die zeer actief. Ondanks de onderdrukking in Iran zijn er mensen en organisaties die hoop op sociale verbetering en meer democratie geven. Het tragische is, dat de buitenlandse druk op Iran de mogelijkheden van deze bewegingen juist inperkt. Eind jaren negentig bijvoorbeeld kwam er onder een veranderingsgezinde president wat lucht, groeide de studentenbeweging en kwamen er wat meer mogelijkheden. De oorlog in Afghanistan, begonnen in 2001 en die in Irak twee jaar later, werd door Iraanse conservatieve machthebbers gebruikt om deze bewegingen te onderdrukken want er was buitenlandse dreiging.'

Zie je dat nu weer?

‘Toen het nucleaire akkoord was gesloten, werd het in Iran allemaal wat opener. Maar met de Iran-politiek van Trump gaat het weer de andere kant op. Bij de protesten van de afgelopen maand zijn meer dan 300 mensen omgekomen en 7000 mensen zijn gearresteerd. Mensen eisen een einde aan corruptie, ze eisen dat ze zelf mogen kiezen of ze een hoofddoek dragen, ze willen hogere lonen. Want bedenk wel: ook in Iran is neoliberalisme belangrijk. Heel veel contracten in Iran zijn zogenoemde witte contracten; wat wij kennen als flexcontracten. Mensen kunnen heel gemakkelijk ontslagen worden. Na de revolutie eind jaren zeventig werd er meer gedaan voor sociale gelijkheid. Dat wordt nu allemaal afgebouwd. Met dezelfde argumenten als die we hier in het Westen horen. Niet zozeer door de economische sancties trouwens. Dit is, net als bij ons, al gaande sinds de jaren negentig. Flexibilisering, schrappen van subsidies, privatiseren – de sancties hebben daar een enorme daling in koopkracht aan toegevoegd. Sancties hebben sinds het ingaan ervan in mei 2018 geleid tot een inflatie tot boven de 50 procent!’

Hoe zat het ook alweer met die sancties? Die kwamen toch alleen van de Verenigde Staten?

‘Het was Trump die eenzijdig het nucleaire akkoord met Iran opzegde. Dat akkoord moest voorkomen dat Iran nucleaire wapens ontwikkelde. Dat werkte ook. Maar Trump vond het een slecht akkoord en stapte eruit – en stelde direct economische sancties in. Europese landen stapten er niet uit, maar probeerden om de VS heen te werken om het akkoord te behouden. De EU en Frankrijk hebben geprobeerd om een systeem op te zetten om toch handel met Iran te kunnen drijven. Maar de VS heeft grote druk gelegd op Europese landen. Geen enkel Europees land durft het in zijn eentje aan om Iran te steunen. De EU is toch al heel verdeeld.’

Wat vind je van de Europese reacties op de aanval op Soleimani?

‘De Britten, de NAVO en Nederland hebben Trump gesteund. Anderen hebben zich heel voorzichtig uitgedrukt. Minister Bijleveld toonde in de media begrip voor de Amerikaanse actie. Dat is een zeer eenzijdige reactie. Zoals ik al zei: natuurlijk moet je Soleimani veroordelen om wat hij deed, maar een Iraanse generaal daar ombrengen gaat tegen het internationaal recht in. De gevolgen hiervan kunnen dramatisch zijn. De internationale orde wordt in gevaar gebracht, het Midden-Oosten is al een kruitvat. Nederland had echt een sterke veroordeling van deze aanslag moeten uitspreken.’

Trump dreigde nog met het bombarderen van 52 doelen, waaronder culturele doelen, als Iran wat terug zou doen.

‘Die 52 verwijst naar het aantal gegijzelde ambassademedewerkers ten tijde van de Iraanse revolutie in 1979. In Iran werd trouwens al de grap gemaakt: dan gaan wij 53 doelen beschieten, want dat verwijst naar het jaar 1953 waarin de Iraanse premier Mossadeq door een CIA-coup werd afgezet omdat hij de olie in Iran had genationaliseerd. Gelukkig heeft de VN zich tegen het dreigement van Trump uitgesproken; culturele doelen bombarderen is namelijk een oorlogsmisdaad.’

Wat kan er gedaan worden om oorlog te voorkomen?

‘De-escaleren is stap één. Dat doe je door de kwalijke rol van beide partijen te erkennen. Ze beide tot de orde roepen. Naast druk op Iran zetten, moet je ook belonen als ze zich aan het nucleaire akkoord houden. De EU kan helpen om de VS-sancties te omzeilen, maar moet dan wel ruggengraat tonen tegenover de VS. Wat er ook bij hoort is dat er een einde moet komen aan steun voor dictaturen in het Midden-Oosten; en dat landen gelijke behandeling krijgen. Dus geen wapenexporten naar Saudi-Arabië, Egypte enzovoort. Volgens nog onbevestigde berichten kwam een deel van de technologie van de drones die de aanslag op Soleimani deden uit Nederland. Of dat waar is of niet – Nederland moet zijn aandeel in wapen­exporten verminderen.’

En op de lange termijn?

‘Mijn ideaal is een conferentie in het Midden-Oosten. Want iedereen is daar tegen elkaar aan het vechten. Een conferentie die tegelijk eist van Iran dat het zich niet bemoeit met omliggende landen én dat de Amerikanen hun militaire bases in het Midden-Oosten opdoeken én dat landen beloven richting een vrijer politiek systeem te bewegen én waarbij Israël belooft ook de Palestijnse mensenrechten te respecteren. Je kunt in het Midden-Oosten niet eenvoudigweg van één partij of land alles eisen. Je kunt geen vrede bereiken als je geen rekening houdt met de grieven en bezorgdheid van álle landen daar. Ik begrijp de Amerikaanse zorgen om Iran. Maar je moet niet eenzijdig begrip hebben. Het conflict is oud. Ik noemde al de coup in 1953, maar denk ook aan de steun van de VS aan Saddam tijdens de oorlog tussen Iran en Irak, waarbij de VS het oké vond dat Irak gifgas gebruikte tegen Iran.’

Nu het oorlogs-hitsen is begonnen wordt aandacht vragen voor de zorgen van Iran al snel geframed als steun aan het Iraanse regime.

‘Inderdaad. Maar voor de duidelijkheid: als het aan mij ligt, verdwijnt niet morgen maar vandaag het regime in Iran. Met daarvoor in de plaats een regering en een democratisch systeem dat de beloftes waarmaakt die door de Iraanse revolutie gedaan waren. Namelijk onafhankelijkheid voor Iran, sociale gelijkheid en echte democratie. En dan wel in een seculier systeem, waarbij de religies van mensen gerespecteerd worden – dat mensen de hoofddoek niet hoeven te dragen, maar dat ze ook als ze ervoor kiezen dat wél te doen, gewoon een baan kunnen krijgen en in de politiek kunnen gaan. En dat ze dus niet, zoals vóór de revolutie, als hoofddoekdraagster met de nek worden aangekeken.’

Wat kan ik als SP’er doen?

‘Dat vind ik eigenlijk het belangrijkste. Ga naar demonstraties die solidariteit met de mensen daar betuigen – tegen oorlog dus. In Nederland gaat het erom dat je de regering onder druk zet om te stoppen met oorlogspolitiek tegen Iran. Want dan wordt de ruimte voor oppositiegroepen in Iran groter. Het is de taak van vakbonden, milieuorganisaties en partijen als de SP om solidariteit te organiseren met de mensen die dezelfde problemen hebben als wij hier. We hebben een klimaatcrisis in de wereld en in Iran ontstaan daardoor enorme droogtes bijvoorbeeld. Maar ook de strijd tegen privatisering en flexibilisering delen we met hen. De FNV heeft actie gevoerd toen Iraanse vakbondsleiders werden opgepakt. Nog een goed voorbeeld vind ik jullie buitenlandwoordvoerder Sadet Karabulut. Zij houdt goed in het oog wat de mensen in Iran zelf aan het doen zijn, wat hun belang is. Opkomen voor vrouwenrechten, mensenrechten en vakbondsrechten. Ik zie haar regelmatig uitleggen dat de buitenlandse druk – economische sancties, oorlogsdreiging – het juist voor die mensen moeilijker maakt. Kortom, we moeten werken aan solidariteit tussen bevolkingen. Verandering heeft daar, net als hier, veel meer effect als het van onderop komt. Afdwingen van bovenaf, via sancties bijvoorbeeld, hebben het tegenovergestelde effect.’

De SP organiseert enkele dagen na dit interview een demonstratie tegen de oorlog in Amsterdam. Jij kunt er niet bij zijn want je vliegt een dag eerder weer terug naar de VS. Kom je er wel in?

‘Dat is een goede vraag, want de situatie aan de grens daar is zorgelijk. Iraanse Amerikanen die bijvoorbeeld op vakantie zijn geweest in Canada, zijn bij de grens aangehouden en ondervraagd. Gelukkig maakt een aantal Congresleden en mensenrechtenorganisaties zich hier heel boos over. Goede kans dat ik ook problemen aan de grens heb. Behalve dat ik in Iran geboren ben, vind ik het mijn taak als wetenschapper om de macht aan te spreken en te zeggen wat er gezegd moet worden. Dat bevalt de machthebbers in Washington niet – hetzelfde geldt voor die in Teheran. Ik ga me er niks van aantrekken.’

Politicoloog en historicus Peyman Jafari is onderzoeker aan de Princeton University in de VS en docent aan de Universiteit van Amsterdam. Geboren in Iran in 1976, vluchtte hij eind jaren tachtig tijdens de oorlog tussen Iran en Irak met zijn ouders naar Nederland.

Dit artikel verscheen in januari 2020 in de Tribune en is digitaal aan de Spanning over de permanente oorlog in het Midden-Oosten toegevoegd.