Spanning maart 2009 :: Op naar een nieuwe koude oorlog?

Spanning, maart 2009

Het raketschild

Op naar een nieuwe koude oorlog?

Over de kernwapenwedloop weten veel mensen wel iets te vertellen. Bijvoorbeeld de gigantische vernietigingskracht, de nucleaire strategie van de NAVO en de Nederlandse betrokkenheid bij die strategie door het gereedhouden van F-16 aanvalsvliegtuigen bewapend met Amerikaanse atoombommen. Naast die aanvalssystemen wordt er gewerkt aan een zogenaamd defensief schild: een stelsel van afweersystemen bedoeld om aanvallende raketten neer te schieten. Het gaat niet om één systeem maar om tientallen (voor een kort overzicht zie Spanning maart 2008). Van al die systemen heeft er één de afgelopen jaren veel aandacht gekregen: het Europese raketschild, in het Engels bekend als Euro-MissileDefence (‘Euro-raketschild’). Die publiciteit heeft wellicht bijgedragen aan de brede publieke afkeer van het systeem. Met het aantreden van de nieuwe Amerikaanse president is het zinvol om de nieuwste ontwikkelingen te bekijken.

Tekst: Karel Koster

De wapensystemen

Het lijkt simpel: in bilaterale verdragen heeft de VS met de regeringen van Polen en Tsjechië afgesproken om voor $ 4,5 miljard 1 in de komende vijf jaar een batterij met raketten (Polen) en het bijbehorende radarsysteem (Tsjechië) aan te leggen. Dit systeem maakt deel uit van het Noord-Amerikaanse antiraketschild met lanceerinstallaties in Alaska en Californië. De officiële bedoeling van dit schild is om Noord-Amerika te beschermen tegen raketaanvallen vanuit potentieel vijandige landen zoals Noord-Korea of Iran. Voor het aan te leggen Europese deel wordt meestal Iran genoemd als mogelijke aanvaller.

De basis van het stelsel wordt gevormd door raketten die tijdig moeten worden gelanceerd om aanvallende raketten – eigenlijk de bewapende kop daarvan – buiten de dampkring te onderscheppen door erop te botsen. Technisch is dit bijzonder moeilijk; daarom wordt de uitvoerbaarheid door deskundige critici in twijfel getrokken.2 Voor Europa biedt het systeem geen bescherming – sterker nog, eventuele brokstukken van neergeschoten raketten kunnen op Europa terecht komen. Er zijn de afgelopen jaren al tientallen testen uitgevoerd met de raketten in Alaska en Californië, met wisselend resultaat. De interpretatie van de testresultaten staat ter discussie omdat de lanceeromstandigheden niet realistisch waren. 3 Ondanks de gebreken is het systeem in Noord-Amerika toch operationeel gemaakt. De bedoeling is om het Europese deel rondom 2013 te koppelen aan de al bestaande systemen. Deelname aan het programma door Tsjechië en Polen is achteraf goedgekeurd door de NAVO-lidstaten, op de top van Boekarest vorig jaar.4 Nederland keurde het goed en de aanvankelijke oppositie van de linkse Noorse regering werd ingetrokken.

Naast het raketschild bestaan er vele andere systemen, waarvan het belangrijkste de zogenaamde TMD (Theater Missile Defence)-systemen zijn, die meestal op schepen gebaseerd zijn. Deze raketten zijn bedoeld voor de bescherming van militaire expedities en kunnen overal ter wereld worden ingezet. Ze kunnen gelanceerd worden tegen raketten die net zijn opgestegen, mits binnen bereik, waarmee ze een betere kans hebben dan het EuroMD-systeem om iets te raken. In principe zijn TMD’s bedoeld om tegen korte en middellange afstandsraketten te worden ingezet, een ander doel dan Euro-MD dat officieel gericht is op intercontinentale raketten waarbij er van uitgegaan wordt dat Iran daar ooit over zal beschikken.

Van groot belang is verder de door China en de VS bewezen geschiktheid van de TMD-systemen om satellieten in een vaste baan om de aarde neer te schieten. Dat betekent dat allerhande satellieten een potentiële prooi zijn van dit type raketten. De EuroMD-systemen zouden hier ook toe in staat zijn, maar worden omschreven als wapens tegen raketten, waarbij het maar de vraag is hoe effectief die zijn. Toch worden ze als een potentiële dreiging gezien door Russische strategen, vanwege het voordeel dat ze mogelijk kunnen geven aan de VS in een intercontinentale nucleaire oorlog. Daarom herhalen Russische politici steeds dat EuroMD een directe dreiging aan hun grens is en daarom hebben ze tegenmaatregelen aangekondigd, in de vorm van een nieuwe raketbasis in Kaliningrad. Die zal worden gebouwd als de plaatsing van de lanceersystemen in Polen doorgaat. Zo komt een nieuwe Koude Oorlog in zicht.

NAVO-schilden

De goedkeuring door de NAVO van het EuroMD-schild staat niet op zichzelf.5 Het maakt deel uit van een reeks plannen voor nog meer antiraketsystemen die men wil aanleggen om, samen met al bestaande systemen, Europa tegen korte en middellange afstandsystemen te beschermen.

Zo werd op de top van Riga (november 2006) besloten om alle korte afstand (TMD)-systemen te coördineren en te verenigen in één systeem, het NATO Active Layered Theatre Ballistic Missile Defence System.6 Dit systeem zou dus ook bescherming bieden tegen aanvallen met middellange- of korteafstandsraketten.7 Daar kan de Nederlandse regering zich ook in vinden: minister Verhagen verklaarde in december 2007 in de Kamer dat hij het eens is ‘met de opvatting van de secretaris-generaal van de NAVO dat een geïntegreerd raketverdedigingssysteem nodig is, want ook op dit punt moeten de ondeelbaarheid en de veiligheid van de NAVO vooropstaan.’8 In juni 2007 besloot de NAVO al een studie te verrichten naar een aan het EuroMD ‘aangekoppeld’ antiraketsysteem voor Zuidoost-Europa.9 Een geografisch voor de hand liggende volgende stap is het koppelen van de NAVO-systemen aan het Amerikaans/Israëlische Arrow-antiraketschild tegen raketten met korte en middellange dracht.10 Een dergelijke koppeling zou vérgaande gevolgen hebben voor de politieke verhoudingen tussen Europa en het Midden- Oosten. Een in februari 2008 geopende NAVO-testinstallatie in Den Haag bestudeert de onderlinge afstemming van de systemen.11 Bovendien worden er stappen ondernomen om de NAVO-systemen te integreren met EuroMD.12 Minister Verhagen bevestigde in de Kamer: ‘Eventuele NAVO-initiatieven op dit vlak zullen uiteraard worden vervlochten met het Amerikaanse initiatief.’13 Op 10 november 2008 verklaarde staatssecretaris De Vries, in antwoord op vragen hierover in de vaste commissie voor defensie: ‘Ja, het kan op elkaar worden aangesloten.’14

Ook bestaat er een geheime NAVO-studie naar een systeem voor geheel Europa, Missile Defence for the Alliance Territory, Forces and Population Centres (MD), dat dus het Noord-Amerikaanse stelsel zou aanvullen dan wel dupliceren, maar dan met een zwaardere Europese inbreng en zeggenschap. Deze studie werd voltooid in 2005 en in het slotcommuniqué van de NAVO-Top van Riga (2006) werd de conclusie van deze studie bekendgemaakt: namelijk dat zo een aanvullend Europeess anti-raketschild mogelijk was. De studie zelf is echter geheim en de conclusies dus niet controleerbaar door onafhankelijke onderzoekers.

In een artikel van de Adenauer Stiftung 15, een Duits onderzoeksinstituut, wordt voorgesteld een variant van dit laatste, nog geheime plan (dat volgens de auteurs een aantal opties aanbiedt die in kosten uiteenlopen van enkele honderden miljoenen tot 20 miljard euro) te koppelen aan het EuroMD-programma in Polen en Tsjechië. Dit zou moeten gebeuren door gebruik te maken van de bestaande ‘dubbele petten’ (Amerikaans/NAVO) commandostructuur van de NAVO. Dat betekent dat de Amerikanen een beslissende controle op het systeem uitoefenen. Het houdt ook in dat er een tweede anti-raketbasis in Noordwest-Europa moet worden gebouwd.

De opties die uit de NAVO-studie voortvloeien, zullen op de NAVO-Top in april 2009 worden gepresenteerd. In vorige NAVO-communiqués wordt steeds verklaard dat men bereid is de mogelijkheden te onderzoeken om de anti-raketsystemen van de NAVO, de Verenigde Staten en Rusland aan elkaar te koppelen.16 Gezien de confrontatie over Euro-MD lijkt dit slechts een papieren optie.

Poolse en Tsjechische reacties

De plannen voor het EuroMD-systeem zijn fel omstreden. De Russische bewering, als zouden ze leiden tot een nieuwe Koude Oorlog, is niet aan dovemansoren gericht. In zowel Polen als Tsjechië zijn al jaren meerderheden – ongeveer tweederde van de bevolking – tegen de komst van de Amerikaanse installaties. Toch hebben die regeringen de plannen doorgezet, deels onder invloed van andere conflicten langs de Russische periferie. De oorlog in Georgië vormde de directe aanleiding voor het rondmaken van een verdrag tussen Polen en de VS in november 2008: in ruil voor een Patriot-raketluchtafweersysteem mochten tien lanceerinrichtingen in Polen worden aangelegd.

In Tsjechië ligt de zaak een stuk gevoeliger. Jarenlang en aanhoudend verzet door een brede oppositie, dat onder andere uit vredesgroeperingen, burgemeesters en plaatselijke bewoners bestond, heeft goedkeuring door de Centrum-Groene coalitieregering vertraagd.17 Hoewel de Senaat al voor heeft gestemd, werd de besluitvorming in het Lagerhuis in februari weer uitgesteld. De regering bij monde van onderminister Bursik verklaarde begin februari te wachten op de Amerikaanse besluitvorming.18 Daarmee werd de kans op uitstel van de aanleg van het radarsysteem een stuk groter.

Schermutselingen in de Kamer

Het raketschild is voor Nederland op allerlei manieren van belang. Dat geldt zeker voor de Oost-Europese plannen maar ook voor het hele scala van antiraketsystemen. Nederland heeft immers zelf de beschikking over Patriot-luchtafweerbatterijen die geschikt zijn om behalve vliegtuigen ook korte afstandsraketten neer te schieten. Bovendien zijn er ook radarsystemen en raketten aan boord van de Nederlandse marinefregatten die, na modificatie, geschikt zijn om deel uit te maken van het raketschild. Reden genoeg voor SP-Kamerlid Krista van Velzen om afgelopen november navraag te doen in de Kamer. Gaan we niet mee met een nieuwe wapenwedloop via deze antiraketprojecten, vroeg ze.19 Het antwoord van defensie was verontrustend, zeker in combinatie met de boven aangehaalde uitspraak van staatssecretaris de Vries, dat de systemen op elkaar kunnen worden aangesloten. Dat bevestigde defensie later nog eens en bovendien dat de resultaten van een onderzoek naar een raketverdedigingssysteem voor het hele grondgebied op de NAVO-top in april 2009 worden aangeboden. Op grond van die resultaten zou de regering dus bepalen of ze zo een raketsysteem wenselijk vindt. Intussen heeft ze al ingestemd met de aanleg van het Oost-Europese systeem en daarmee groen licht gegeven aan deze potentiële nieuwe wapenwedloop.

Een nieuwe Koude Oorlog?

De plannen voor het Oost-Europese raketschild staan niet op zichzelf. In de ogen van de Amerikaanse strategen vormen ze een opstap naar een ambitieus overkoepelend project, waarin geleidelijk de afzonderlijke systemen tegen alle typen raketten, met zowel kort, middellange en intercontinentaal bereik, geïntegreerd kunnen worden.

Bovendien gaat het niet alleen om Europa en de NAVO. Washington is betrokken bij een scala van plannen die met bondgenoten worden uitgewerkt. Bekend zijn overeenkomsten en projecten met Japan, Zuid-Korea, Taiwan, Israël, Australië en India.20

Zo zijn de twee bilaterale afspraken van de Verenigde Staten met Polen en Tsjechië een breekijzer voor een veel ambitieuzer wereldomspannend project dat in zijn ontwikkelde vorm centraal gecontroleerd wordt door de Amerikaanse militaire bevelsstructuur. Vanwege de korte waarschuwingstijd bij een raketaanval, moeten besluiten immers zeer snel genomen worden. Dat betekent dat door zulke internationale samenwerking militaire en dus ook politiek controle uit handen wordt gegeven.

De positie van de nieuwe Amerikaanse regering is onduidelijk. Direct na de verkiezingszege van Obama herhaalde zijn naaste adviseur Denis McDonough dat de nieuwe president een raketschild steunt mits de technologie werkbaar is.21 Zo een opstelling geeft maximale politieke flexibiliteit. In december 2008 verklaarde een delegatie van het Amerikaanse Congres in Praag zich voorstander van het Europese raketschild.22

Een mogelijk ander signaal werd recent afgegeven door onderminister van buitenlandse zaken Burns, die op 13 februari in een interview verklaarde dat de VS wilde consulteren met zowel Rusland als de NAVO over de aanleg van het schild. 23 Mogelijkerwijs heeft men een uitruil op het oog waarbij Rusland zou helpen met sancties om de druk op Iran te verhogen in ruil voor uitstel of afstel van het Europese raketschild.

Noten

1. United States wants to consult with Russia on Missile Defense - US State Department, 13 Februari 2009 www.america.gov
2. Technical Realities: An Analysis of the 2004 Deployment of a U.S. National Missile Defense System
3. Missile Defense Success Questioned, Independent, 21 december 2008 Center for Defense Information, Missile Defense Flight Tests, 28 april 2008. Joe Cirincione, New Pentagon Report Slams Missile Defense Agency, Huffington Post, 20 oktober 2008
4. Nato to back US missile defence, BBC News, 3 april 2008
5. Final communiqué Meeting of the North Atlantic Council at the level of Foreign Ministers, Brussel 2008, 3 december 2008, paragraaf 32, 153.
6. ‘The signature of the first major contract for a NATO Active Layered Theatre Ballistic Missile Defence system which is a major step towards improving the protection of deployed NATO forces.’ (paragraaf 24, laatste streepje, van de Riga Summit Declaration, 29 november 2006)<./li>
7. Zie voor details: Joris Janssen Lok, Grand Designs, in: Defense Technology International, maart 2007.
8. Verslag van een algemeen overleg van 4 december 2007 met minister Verhagen over de geannoteerde agenda van de bijeenkomst van ministers van Buitenlandse Zaken van de NAVO van 6 en 7 december 2007 (28676, nr. 42).
9. 9 NAVO overweegt koppeling raketschild, in: Nederlands Dagblad, 15 juni 2007. Zie voor debat binnen NAVO: Aviation Week & Space Technology, 11 juni 2007; en noot 25 in Janssen Lok (zie noot 7).
10. 10 Aron Heller, Israel, U.S. Test Missile Defense in: Washington Post, 18 maart 2007.
11. 11 NAVO opent testinstallatie raketafweer in Den Haag, 13 februari 2008.
12. NAVO communiqués van 3 april 2008 en 3 december 2008.
13. Verslag AO, 11 juni 2008, blz. 9, in: Handelingen Tweede Kamer 28 676, nr. 60
14. Handelingen Tweede Kamer, 31 700 X, nr. 56, blz. 20.
15. In: Analysen & Argumente, nr. 40, maart 2007.
16. NAVO communiqué van 3 december 2008, paragraaf 32.
17. Zie voor Tsjechische campagne: site
18. CTK National News Wire (Praag) 08022009
19. Handelingen Tweede Kamer, 27 november 2008 (p. 2568)
20. Voor Japan zie: Robert Maginnis, The Pacific Arms Race, 1 april 2008 Human Events; en voor India, U.S. Consider Missile Defense Cooperation nti.org
21. Obama denies Poland missile vow, BBC News, 8 november 2008.
22. U.S. Congresswoman confirms in Prague USA needs missile defence, 18 december 2008 www.ceskenoviny.cz.
23. zie noot 1.