Wonen is te belangrijk om aan de markt over te laten

Woningwet van 1901

De Woningwet, die in 1902 in werking treedt, moet een einde maken aan deze wantoestanden. De Woningwet maakt onderdeel uit van een reeks sociale wetten, waaronder de Leerplichtwet, de Gezondheidswet en de Ongevallenwet, die de basis zullen vormen voor de naoorlogse verzorgingsstaat. Zij worden ingevoerd door het kabinet-Pierson (1897-1901) dat de bijnaam ‘kabinet van sociale rechtvaardigheid’ meekrijgt. 

In de Woningwet, die het werk is van de sociaalliberale minister van Binnenlandse Zaken Goeman Borgesius, wordt nadrukkelijk gekozen voor ‘volkshuisvesting’ in plaats van ‘arbeidershuisvesting’ of ‘armenhuisvesting’ zoals in andere landen, omdat de regering de woningwetwoningen beschikbaar wil stellen voor brede lagen van de bevolking. Deze insteek bepaalt het Nederlandse woningbeleid lange tijd en komt pas in de jaren tachtig van de twintigste eeuw ter discussie te staan, wanneer de roep om privatisering toeneemt.

De Woningwet maakt van volkshuisvesting weliswaar een ‘zaak van het Rijk’, maar de uitvoerende taak wordt overgelaten aan de gemeenten. Die mogen ‘het particulier initiatief’ echter geen strobreed in de weg leggen. Om het particulier initiatief te stimuleren stelt het Rijk via de gemeenten leningen ter beschikking aan door het Rijk ‘toegelaten’ woningbouwverenigingen.

Het duurt vervolgens wel een aantal jaar voordat de wet effect krijgt. De nieuw opgerichte woningbouwverenigingen moeten aan een reeks voorschriften voldoen. Wat vooral van belang wordt geacht, is dat de winsten weer ten goede zullen komen aan de volkshuisvesting en niet aan de leden. Coöperatieve verenigingen worden daardoor uitgesloten van staatssteun.

Wethouderssocialisme

Pas na de Eerste Wereldoorlog komt de woningproductie goed op gang. Vooral in de gemeenten waar socialisten aan de macht zijn, wordt flink gebouwd. In steden als Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Den Haag, Groningen, Haarlem en Hilversum neemt de gemeente zelf het initiatief om woningwetwoningen te bouwen. Zij richten daartoe gemeentelijke woningdiensten op, die tot in de jaren tachtig van de twintigste eeuw een voorname rol spelen in het volkshuisvestingsbeleid. De socialistische wethouders vinden dat de woningbouwverenigingen tekortschieten in het verbeteren van de woonomstandigheden van arbeiders. Voor hen heeft het goed huisvesten van deze mensen topprioriteit. Zij vinden dat arbeiders ook trots moeten kunnen zijn op hun woning en hun buurt. In verschillende steden verrijzen in de jaren 1910 en 1920 ‘arbeiderspaleizen’. Bekendste voorbeeld is Het Schip in Amsterdam, dat werd ontworpen door architect Michel de Klerk in de stijl van de Amsterdamse School. 

Huurstakingen

De opleving van sociale woningbouw na de Eerste Wereldoorlog is echter van korte duur. In de loop van de jaren twintig bouwt de regering de steun voor woningwetbouw in rap tempo af en krijgen particuliere verhuurders opnieuw vrij spel. De gevolgen laten zich makkelijk raden. De woningproductie van woningbouwverenigingen loopt fors terug, de huren stijgen enorm en er ontstaat een schrijnend tekort aan betaalbare woningen voor arbeiders. De economische crisis die eind jaren twintig uitbreekt, zorgt er ook nog eens voor dat veel arbeiders werkloos raken, waardoor hun situatie uitzichtloos is. 

Huurders beginnen zich steeds meer te verzetten en vooral in Amsterdam en Rotterdam breken begin jaren dertig felle huurstakingen uit. Huurders weigeren nog langer de huurverhogingen te betalen. Hun verzet richt zich vooral tegen de particuliere verhuurders, de huisjesmelkers, die een groot deel van de woningvoorraad in hun bezit hebben en woekerprijzen voor hun huizen vragen. Uiteindelijk weten de huiseigenaren met behulp van de gemeenten de stakingen met harde hand te onderdrukken. De nederlaag laat diepe sporen na. Pas in de jaren zeventig ontstaat er weer een nieuwe huurbeweging en weigeren tienduizenden mensen opnieuw de huurverhogingen te betalen. Wat verder nog een rol heeft gespeeld bij het minder hevig geworden verzet, is dat de huur(prijs)bescherming na de Tweede Wereldoorlog wettelijk wordt vastgelegd en in de loop der jaren steeds beter wordt.