Godfried Engbersen: ‘Burgers hebben andere burgers nodig om zelfredzaam te kunnen zijn’

Hoe staat u tegenover de participatiesamenleving, waarbij de terugtredende overheid een beroep doet op de zelfredzaamheid en onderlinge solidariteit van mensen?

‘Deels vind ik de participatiesamenleving een goed idee. Ik ben voor een overgang van de ouderwetse verzorgingsstaat, die soms te veel economische inactiviteit in de hand werkte, naar een systeem waarin een betere balans is tussen collectieve en individuele verantwoordelijkheid. De oude verzorgingsstaat was namelijk niet in staat om de echte armen te bereiken. Bovendien werden bepaalde groepen mensen er passief van, want de verzorgingsstaat zorgde toch wel voor hen. In de jaren tachtig, toen ik veel onderzoek deed naar armoede, heb ik duidelijk de excessen daarvan gezien. Van jonge gezonde mensen die niet meer in staat waren om voor zichzelf te zorgen, omdat ze volledig afhankelijk waren geworden van de overheid. Daarom vind ik een meer activerende verzorgingsstaat van groot belang. Maar natuurlijk moeten we ook constateren dat de participatiesamenleving vaak een gelegenheidsargument is om te bezuinigen. Er worden nu allerlei taken gedelegeerd aan burgers die dat helemaal niet aankunnen. Zelforganisatie en burgerkracht zijn de nieuwe mantra’s. Maar het vermogen tot zelforganisatie is ongelijk verdeeld in de samenleving. Al het sociologisch onderzoek wijst uit dat middengroepen en hogere inkomensgroepen een veel sterker zelforganiserend vermogen hebben dan de lagere inkomensgroepen. Sociologen spreken ook wel van het Mattheüseffect, verwijzend naar een bekende passage uit het Mattheüs-evangelie: ‘Want wie heeft zal nog meer krijgen, en wel in overvloed, maar wie niets heeft, hem zal zelfs wat hij heeft nog worden ontnomen.’ Simpel gezegd: de rijken worden rijker, de armen worden armer. Kwetsbare groepen worden door de participatiesamenleving dubbel gepakt. Zij krijgen én minder zorg van de overheid én zijn ook nog eens minder in staat om dat te compenseren door zelfredzaamheid.’

U zegt dat de zelfredzaamheid bij de middenklasse hoger is dan bij mensen met een lagere sociaaleconomische status. Kunt u daar een concreet voorbeeld van geven? 

‘In het Oude Westen van Rotterdam hebben we het schitterende voorbeeld van De Leeszaal. Het Oude Westen is een gemengde wijk waar veel migranten, werklozen en lageropgeleiden wonen maar ook mensen die tot de middenklasse behoren, waaronder mensen met een migratieachtergrond. Op een gegeven moment is ook daar de bibliotheek wegbezuinigd. De mensen van het Oude Westen hebben toen het heft in eigen handen genomen en hebben zelf een bibliotheek opgericht. Die draait helemaal op vrijwilligers. Mensen brengen er hun oude boeken heen en de boeken die je meeneemt mag je houden. De Leeszaal heeft nu een collectie van 25.000 boeken! Er staan computers waar je gebruik van kunt maken, er is wifi, er vinden allerlei taallessen plaats, kinderen krijgen er huiswerkbegeleiding. Een fantastisch voorbeeld van burgerkracht! Maar in andere wijken zie je dergelijke initiatieven niet ontstaan. Met name in wijken waar een middenklasse ontbreekt, zie je dat mensen niet de capaciteiten en sociale netwerken hebben om dergelijke initiatieven te organiseren. Dat heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat armere wijken vaak veel diverser zijn en veel verloop kennen. In sommige Amsterdamse buurten wonen meer dan honderd verschillende nationaliteiten. Dan wordt het samen organiseren van zelfredzaamheid wel heel erg moeilijk. Door het terugtreden van de overheid zie je dus nieuwe vormen van ongelijkheden ontstaan. In rijkere buurten kunnen de mensen zich beter organiseren, en dus beter omgaan met de uitdagingen van de participatiesamenleving, dan in de armere buurten. Dat is precies het Mattheüseffect dat ik al eerder noemde.’