Tribune 01/2012 :: SP'er Tiny Kox leidt waarneming Russische verkiezingen

SP’er Tiny Kox leidt waarneming Russische verkiezingen

‘De tijden lijken te veranderen’

Tekst: Diederik Olders

Foto's: Tiny Kox en Angus McDonald

SP-Eerste Kamerlid Tiny Kox leidde voor de Raad van Europa de waarneming van de Russische verkiezingen van 4 december. Geen eerlijke verkiezingen, maar toch flink verlies voor de almachtige Verenigd Ruslandpartij van president Medvedev en premier Poetin. Nu zijn er grote demonstraties: veel Russen willen eerlijke verkiezingen. Op 4 maart zijn er alweer presidentsverkiezingen. Zou het dan anders gaan?

Een onmogelijke opgave lijkt het, in een land dat ruim 400 keer groter is dan Nederland: als waarnemer bepalen of de parlementsverkiezingen er eerlijk aan toegaan. SP-Eerste Kamerlid Tiny Kox leidde namens de Raad van Europa de waarnemingsmissie: ‘We zijn met veel mensen; onze missie omvatte 350 korte- en langetermijnwaarnemers. Maar er waren ook nog waarnemers van andere organisaties. De deelnemende politieke partijen mochten in elk stembureau een waarnemer hebben. Vooral Verenigd Rusland en de Communistische Partij slaagden daarin. In totaal ging het om tienduizenden binnenlandse waarnemers.’ De Russische Kiesraad koos meteen de aanval en dreigde Kox niet binnen te laten. Kox: ‘Dat was naar aanleiding van een persconferentie na het voorbezoek. Daar uitten we wat twijfels, maar trokken nog geen harde conclusies. Uiteindelijk moest de Kiesraad inbinden. Blijkbaar was men toch bang voor het beeld dat zou ontstaan als de hele waarnemingsmissie niet door zou gaan. Maar de waarnemingsorganisatie GOLOS werd wel hard aangepakt. Een scandaleuze reportage over GOLOS op de televisie, een snelrechtzaak twee dagen voor de verkiezingen en het vasthouden van de directrice de dag voor de verkiezingen.’

De conclusie van de waarneming was niet mild. Kox vat samen: ‘Het proces was dusdanig dat faire verkiezingen niet mogelijk waren en de verkiezingen zelf werden door allerlei onregelmatigheden en vervalsingen een aanfluiting en een belediging van de Russische kiezers.’ Er kunnen heel veel dingen misgaan. Campagnefinanciering, mediatoegang, wel of niet een onafhankelijke Kiesraad, toegankelijkheid van stembureaus, hoe het tellen gaat, enzovoort. Kox heeft vreemde zaken gezien: ‘Kijk maar eens naar de posters van Verenigd Rusland – een partij – en die van de Centrale Kiesraad – een overheidsorgaan (zie foto’s hieronder – red.). In een stembureau waar ik was, merkte ik op dat er stembiljetten toegevoegd waren. Keurig in gevouwen stapeltjes, allemaal voor Verenigd Rusland. En niemand van de leden van het stembureau die het ‘zag’. Duidelijk afgesproken werk, inclusief pogingen om ons het zicht op die stapeltjes te belemmeren of er foto’s van te maken.’ Ook collega’s maakten van alles mee: ‘Sommigen werden hun stembureau uitgezet. Anderen moesten uren wachten voordat het stemmen begon – misschien in de hoop dat ze er de brui aan zouden geven. Ook werden waarnemers op grote afstand van het stemmen tellen gehouden. In tien procent van de stembureaus waar we de telling hebben meegemaakt, werden regels ernstig geschonden, waaronder de genoemde toegevoegde stembiljetten. Om dat mogelijk te maken moeten ook de kiesregisters worden vervalst, want meer stembiljetten betekent ook meer handtekeningen in de registers.’

Links de poster van Poetin’s partij Verenigd Rusland, rechts de poster van de Centrale Kiesraad.

Waarnemers kunnen verkiezingen niet ongeldig verklaren. Wat heeft zo’n missie dan voor zin? Kox: ‘De waarneming gebeurt op verzoek van het betreffende parlement, om er lering uit te trekken. Ook hoopt men op een stempel ‘goed’ ‘redelijk’ of ‘beter dan vorige keer’, wat goed is voor je internationale aanzien en het binnenlandse vertrouwen.’ Dat binnenlandse vertrouwen is er niet, bleek al gauw na de verkiezingen. Volgens Kox heeft het harde oordeel van de waarnemers veel gevolgen in Rusland: ‘De eerste reactie van de autoriteiten was furieus. Premier Poetin hekelde buitenlandse bemoeizucht en de baas van de uiterst omstreden Nationale Kiesraad meldde dat er volgens hem vrijwel niks verkeerd gegaan was. Maar onze conclusies gingen de hele wereld over en waren kennelijk dusdanig adequaat onderbouwd, dat alleen ontkennen niet meer werkte. President Medvedev kondigde een onderzoek aan. Poetin maakte een half miljard euro vrij om in elk van de bijna 100.000 stembureaus webcams te installeren, zodat iedereen die dat wil, kan meekijken of alles volgens de regels gaat. Dat motiveerde veel Russen om nu maar eens door te bijten.’ Op 10 december liepen tienduizenden mensen mee in de grootste demonstratie sinds tijden in hun land. Boodschap: de verkiezingen waren een aanfluiting en de baas van de Kiesraad moet weg. Ook onafhankelijke media zijn belangrijk volgens Kox: ‘President Medvedev beloofde in zijn laatste toespraak een onafhankelijke televisiezender, iets waaraan Rusland een enorme behoefte heeft. Trouwens, tijdens de afgelopen maanden werd duidelijk dat onafhankelijke informatie via het internet zijn weg weet te vinden. Met 51 miljoen op internet aangeslotenen is Rusland de grootste internetgemeenschap van Europa. Via de elektronische snelweg werd elk verkiezingsschandaal bliksemsnel bekendgemaakt, waardoor het als een boemerang terugsloeg op de manipulerende en frauderende Russische autoriteiten. Die wisten niet beter te doen dan op verkiezingsdag alle min of meer kritische websites uit de lucht te halen, wat ook weer per saldo negatief uitpakte voor de machthebbers, die er steeds meer als keizers zonder kleren beginnen uit te zien voor veel Russen. Vooral ook veel jonge Russen, die niet meededen aan de verkiezingen maar wel voorop liepen in de daarop volgende massademonstraties.’

De uitslag van de verkiezingen: op 4 december moesten Medvedev en Poetin op de televisie toegeven dat de kiezers hun partij een pak slaag hadden gegeven. Van de riante meerderheid van 65 procent hield Verenigd Rusland nog maar 49 procent over. Op 4 maart zijn er presidentsverkiezingen. Eerder werd nog verwacht dat premier Poetin en president Medvedev ‘gewoon’ weer stuivertje zouden wisselen. Poetin neemt dan weer zijn intrek in het Kremlin als president van de Russische Federatie, terwijl Medvedev premier wordt – de situatie van vier jaar geleden. Maar volgens Kox is dat nu niet zo ‘gewoon’ meer: ‘De reacties van Medvedev en Poetin laten zien dat zij zich realiseren dat de Russen Poetin niet langer alleen maar op zijn blauwe ogen tot nieuwe president zullen kiezen. Inmiddels hebben zich tal van andere presidentskandidaten aangemeld. Met Gennadi Zjuganov van de Communistische Partij als meest serieuze uitdager. Zijn partij haalde bij de parlementsverkiezingen – alle fraude van Verenigd Rusland ten spijt – bijna 20 procent van de stemmen. Veel Russen zien een stem voor Zjuganov als proteststem tegen Poetin.’

Waarnemen en rapporteren: faire verkiezingen waren niet mogelijk

Eind januari bespreekt de parlementaire assemblee van de Raad van Europa het rapport over de afgelopen verkiezingen in Rusland. Kox: ‘Wij stellen onder andere voor dat er een onafhankelijk Kiesraad komt. Zonder onpartijdige scheidsrechter valt het spel dat we democratie noemen, sowieso niet fair te spelen. Tijdens de verkiezingen bleek dat Rusland zeer wel capabel is fatsoenlijke verkiezingen te houden. Probleem is dat waar de weg er is, de wil ontbrak.’ Onder druk van de protesten komt daar nu beweging in. Ter voorbereiding van de bespreking bij de Raad van Europa gaat Kox half januari nogmaals naar Moskou om daar de stand van zaken op te nemen. Kox: ‘De tijden lijken te veranderen in het land dat na de tijd van de tsaren en bolsjewieken het pad naar de democratie nog niet goed wist te vinden. Steeds meer Russen geven nu te kennen dat ze het zat zijn als kleine kinderen te worden behandeld door de elite van het Kremlin.’

• Lees het volledige dagboek van de missie

Lees online