Tribune 10/2010 :: Zuid-Afrika na het WK :: Doel bereikt?

Actueel

Zuid-Afrika na het WK

Doel bereikt?

Terwijl Nederlandse en Belgische delegaties ijveren om in 2018 of 2022 het wereldkampioenschap voetbal naar de lage landen te halen, maakt Zuid-Afrika de balans op van een in organisatorisch opzicht geslaagd toernooi. Wat heeft ‘De Grootste Show Op Aarde’ opgeleverd?

Tekst en foto’s Ronald Kennedy

Miljoenen Zuid-Afrikanen wonen in krottenwijken en zien nooit een duur stadion van binnen

‘Niet betreden’, waarschuwt een groot bord aan de voet van een metershoge duin, op een kruispunt waar auto’s luid toeterend voorbij razen. Welkom bij Lookout Hill, dé toeristische attractie van Khayelitsha, een township aan de rand van Kaapstad. Hoewel het terrein officieel gesloten is, is Lookout Hill een bijna vast ritueel voor ‘township tours’ die door Khayelitsha voeren. ‘Hier even opletten’, waarschuwt Mvuyisi Mbono, een van de gidsen die nieuwsgierige toeristen via de ‘officieuze route’ naar boven begeleidt. Het wordt duidelijk waarom de gemeente Kaapstad dat bord heeft geplaatst. Er ontbreken planken uit het aangelegde wandelpad, waardoor er een gapend gat is ontstaan met de onderliggende duin. Links en rechts ontbreken ook wat relingen. ‘Gestolen door wanhopige omwonenden, voor hun krotten’, licht Mbono toe. Lookout Hill ligt er al ruim een jaar zo bij. ‘Het duurt zo lang vanwege gekissebis over de aanbesteding van het herstelwerk.’ Zonde, want de zandheuvel biedt wat de naam belooft: een adembenemend panorama van township tot Tafelberg. Arm én rijk in één beeld gevangen. Terwijl het gros van de twee miljoen inwoners in Khayelitsha in bittere armoede leeft, is er in de binnenstad van Kaapstad een stadion van ruim 400 miljoen euro verrezen.

In de townships is voetbal meer dan sport

‘Het WK heeft nagenoeg niks veranderd in de townships’, constateert Mbono. De doorgaans goed geluimde gids met indrukwekkende dreadlocks herinnert zich 15 mei 2004 als de dag van gisteren. Op die dag trok FIFA-voorzitter Sepp Blatter voor het oog van de wereld de naam ‘Zuid-Afrika’ uit een enveloppe. ‘We waren uitzinnig van vreugde. Dit zou de leefsituatie van arme, zwarte Zuid-Afrikanen verbeteren’, beschrijft Mbono de tijdgeest. ‘Toen we hoorden dat er een nieuw stadion in Kaapstad zou komen, twijfelden we er niet aan dat dat hier in Khayelitsha gebouwd zou worden.’

Mbono is geboren en getogen in Langa, het oudste township van Kaapstad, waar hij opgroeide in een gezin met veertien broers en zussen. ‘Geloof me, dan wil je veel tijd buiten doorbrengen’, zegt Mbono lachend. ‘Tot ’s avonds laat speelden we voetbal. Daarna was het eten en slapen.’ In de 2700 townships van Zuid-Afrika, waarvan alleen Soweto groter is dan Khayelitsha, is voetbal meer dan een sport. ‘Zodra we kunnen lopen, trappen we tegen elke bal die we kunnen vinden. Al moeten we er zelf een maken van rondzwervend vuil. Het was voor ons ondenkbaar dat ze zo’n groot voetbalstadion in de voormalig blanke buurten zouden neerzetten. Misschien klinkt het achteraf naïef maar we geloofden echt dat de overheid, en niet FIFA, bepaalde waar die stadions kwamen.’

De wereldwijde crisis is niet aan Zuid-Afrika voorbijgegaan

Het wereldkampioenschap heeft de Zuid-Afrikaanse belastingbetaler ongeveer 40 miljard rand gekost (4,2 miljard euro). Critici wijzen erop dat met zo’n bedrag veel problemen in het verdeelde land opgelost zouden kunnen worden. Voor 23 miljard rand kunnen alle Zuid-Afrikanen worden aangesloten op goede riolering. Iedereen elektriciteit? Kost 27 miljard.

Voorstanders benadrukken dat de daadwerkelijke winst van het toernooi ‘niet in geld is uit te drukken’. De Zuid-Afrikaanse minister van Financiën, Pravin Gordhan, benadrukt dat Zuid-Afrika ‘bijna quitte’ speelt en dat het toernooi 120 duizend banen heeft opgeleverd.

Volgens academicus Udesh Pillay, die een boek heeft geschreven over de effecten van het WK, is dit schromelijk overdreven. ‘Het merendeel van de werkgelegenheid betrof tijdelijke banen in de bouw van stadions en het aanleggen van infrastructuur.’ De wereldwijde crisis is ook niet aan Zuid-Afrika voorbijgegaan en heeft al ongeveer 1,1 miljoen banen gekost. De werkloosheid ligt officieel op 25 procent, maar vakbondsorganisatie Cosatu schat het daadwerkelijke percentage op 36 procent.

Critici vinden dat Zuid-Afrika, in de ijver om de eerste World Cup op Afrikaanse bodem te organiseren, de huid te goedkoop heeft verkocht. Zo vindt Cosatu het onvoorstelbaar dat de productie van officiële WK-merchandise, waaronder mascotte Zakumi, is

uitbesteed aan een atelier in Shanghai terwijl vorig jaar ruim 14 duizend banen verloren zijn gegaan in de Zuid-Afrikaanse textielindustrie. Volgens StatsSA, het Zuid-Afrikaanse Centraal Bureau voor de Statistiek, is de werkgelegenheid in het tweede kwartaal van 2010 juist met 1,4 procent afgenomen. In de bouw ligt dat zelfs boven de 7 procent.

Kapitale witte olifanten

Nadat de euforie is uitgewerkt, vragen steeds meer Zuid-Afrikanen zich af of het de investering waard is geweest. Zeker nu een paar maanden na het laatste eindsignaal veel van de projecten kapitale ‘witte olifanten’ dreigen te worden: prestigeprojecten waarvan de kosten niet opwegen tegen de baten. Zo heeft Kaapstad 300 miljoen euro geïnvesteerd in een moderne pendelbusdienst, die tijdens het toernooi grotendeels leeg tussen vliegveld en binnenstad heeft gereden. De gloednieuwe bussen staan nu al maanden op een parkeerplaats omdat geen geschikte exploitant gevonden kan worden. Ook het 400 miljoen euro kostende Cape Town Stadium, het duurste van de vijf nieuwe stadions, dreigt een financiële strop te worden. Tijdens het WK zagen bijna 63 duizend fans hoe ‘Oranje’ Uruguay versloeg in de halve finale. Drie maanden later trekt dé lokale derby tussen Ajax Kaapstad en Santos, een wekenlange publiciteitsgolf ten spijt, nauwelijks achtduizend fans.

Geschrokken door de lage bezoekersaantallen en ‘onvoorziene kosten’ heeft de Franse exploitant van het stadion het dertigjarige leasecontract opgezegd. De jaarlijkse rekening van 5 miljoen euro moet nu worden opgehoest door de belastingbetaler. Alleen al de elektriciteitsrekening bedraagt 35 duizend euro per maand, exclusief btw.

Lokale bestuurders geven toe dat FIFA hen ‘met de rug tegen de muur’ heeft gezet om het stadion volgens hun eisen te bouwen. Daarvoor is het oude Groenpuntstadion, pal naast het nieuwe complex, met de grond gelijk gemaakt. De jaarlijkse atletiekevenementen die er werden gehouden moeten nu wijken, omdat in het peperdure nieuwe stadion geen ruimte is gemaakt voor een atletiekbaan.

Een dansvoorstelling zonder muziek

Het Athlone stadion, het voormalige thuishonk van Ajax Kaapstad, heeft voor het WK nog een facelift van 30 miljoen euro ondergaan om te dienen als oefenveld voor de bezoekende landenteams. Maar die hebben het stadion in de arme Cape Flats nooit gezien. Met het vertrek van Ajax staan ook in Athlone de skyboxen en overdekte commentaarposities leeg.

Veel fans van de ‘Urban Warriors’ op de Cape Flats voelen zich gepasseerd. ‘It sucks’, oordeelt de 31-jarige Mark Calvert, Ajax-fan van het eerste uur over het nieuwe stadion. Volgens Calvert is het nieuwe stadion voor veel échte fans onbereikbaar. ‘In het oude stadion kon je bij de poort een kaartje kopen voor 25 rand (iets meer dan 2 euro) en je kinderen kregen korting.’ In het nieuwe stadion kosten de goedkoopste kaartjes het dubbele. ‘Dan hebben we het niet eens over de extra reiskosten om naar het nieuwe stadion te reizen.’ Calvert noemt de sfeer in Groenpunt ‘doods’. ‘Fans worden door de politie bij voorbaat als hooligans behandeld. Houten vlaggenstokjes en onze karakteristieke bonga-drum mogen niet naar binnen. Naar Ajax kijken zonder het geluid van de bonga is als een dansvoorstelling zonder muziek.’

Football for Hope: de zichtbare nalatenschap van het WK

U2, Robbie Williams en Neil Diamond

Van de opleving in voetbalgekte lijkt weinig over in Zuid-Afrika. In Durban trekt de openingswedstrijd in het voor Oranje-fans welbekende Moses Mabhidastadion niet meer dan drieduizend toeschouwers. Supersport United uit Pretoria, drie keer op rij kampioen in de Zuid-Afrikaanse PSL – de nationale voetbalcompetitie – trekt bij zijn openingswedstrijd nauwelijks zevenhonderd fans naar het Ellis Parkstadion dat voor 50 miljoen euro is verbouwd. Het Peter Mokaba stadion in Polokwane is sinds het WK zelfs helemaal nooit gebruikt. ‘De opkomst is inderdaad behoorlijk beschamend’, erkent Kjetil Siem, de Noorse bestuursvoorzitter van de PSL-competitie. Ook Port Elizabeth en Nelspruit dreigen met moderne witte olifanten opgescheept te raken.

Ondertussen wordt er druk gezocht naar alternatieven. Zo is Soccer City een maand nadat Spanje en Nederland er dé finale speelden tot de nok gevuld voor een rugbywedstrijd tussen Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. In Kaapstad wordt ook onderhandeld met de provinciale rugbybond. Maar die wil niet wijken uit het Newlands-stadion, waar er regelmatig 50 duizend fans op afkomen. Enkele voetbalstadions raken overigens wel uitverkocht wanneer U2, Robbie Williams en Neil Diamond de piste betreden. In de wandelgangen van de Kaapse gemeenteraad gonst nu een hardnekkig gerucht dat de bovenste laag van het Cape Town Stadium omgebouwd gaat worden tot een casino...

Football for Hope

Arm en rijk liggen nooit ver van elkaar af in Kaapstad. Zelfs in Khayelitsha zijn er grote verschillen. In de buurt Harare zijn de gevolgen van de stedelijke vernieuwing waarmee de overheid in 1994 is begonnen duidelijk zichtbaar. Armetierige krotten hebben er grotendeels plaatsgemaakt voor kleine stenen huisjes. Er is een parkje aangelegd met een wipkip en een glijbaan. Een groepje uitgelaten schoolkinderen loopt vrolijk zingend voorbij in smetteloze bordeauxrode uniforms. Dit deel van Khayelitsha oogt als een oase van rust in een township waar het straatbeeld wordt gedomineerd door krotten, rondslingerend huisvuil, overvolle treinstations en straatverkopers die gegrilde schapenhoofden als lekkernij verkopen.

Hier in Harare heeft FIFA eind 2009 het eerste ‘Football for Hope’-centrum aangelegd. FIFA-voorzitter Sepp Blatter noemt het trots de ‘zichtbare nalatenschap’ van het wereldkampioenschap. Een groepje kinderen uit de buurt is in ieder geval zichtbaar blij met het nieuwe trapveldje. Niet gehinderd door rukwinden die straatvuil en zand over de grasmat waaien, schoppen ze een lekke speelgoedbal heen en weer. Ze wanen zich even Siphiwe Tshabalala of Ronaldo.

‘Het veld wordt heel intensief gebruikt’, zegt toezichthouder Mthuthuzeli Qambela van Grassroot Soccer, de organisatie die het centrum runt. Van dinsdag tot zondag zijn er na schooltijd competities waarbij ruim honderd teams in zeven leeftijdscategorieën teams betrokken zijn. ‘Het is niet onze bedoeling om stervoetballers te produceren’, benadrukt Qambela. ‘Het hoofddoel is voorlichting. Op een ongedwongen manier vertellen we de kinderen over zaken als hiv, aids en criminaliteit.’

Met het FIFA-centrum bouwt Grassroot

Soccer voort op voorlichtingswerk dat al sinds 2002 loopt. Het centrum wordt bekostigd door particuliere donateurs, de gemeente en non-gouvernementele organisaties. En de betrokkenheid van FIFA na de overdracht? Qambela diplomatiek: ‘Ze helpen ook, maar FIFA verdwijnt steeds meer naar de achtergrond. Maar dat is de bedoeling, uiteindelijk moet de gemeenschap het zelf draaiend houden.’ Rondom het wereldkampioenschap heeft FIFA zich echter midden in de spotlights geplaatst met de campagne ‘20 centra voor 2010’. Die doelstelling, erkent ook FIFA zelf, is onhaalbaar gebleken. Slechts vier van de beloofde twintig centra, verspreid over het hele continent Afrika, zijn voltooid. Als het FIFA al lukt om alle centra te voltooien, bedragen de totale bouwkosten pakweg 7 miljoen euro. Daarmee kost FIFA’s boegbeeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen pakweg 0,3 procent van de ruim 2 miljard euro die de voetbalfederatie aan ‘2010’ heeft overgehouden.

In ruil voor deze vrijgevigheid hebben FIFA en partners van de Zuid-Afrikaanse belastingdienst een vrijstelling gekregen voor btw, inkomstenbelasting en invoerrechten. Dit heeft de schatkist tientallen tot honderden miljoenen rands gekost. Adrian Lackey, woordvoerder van de Belastingdienst, vindt het vanzelfsprekend dat de rode loper is uitgelegd voor FIFA. ‘Dit was een once in a lifetime evenement, daar komen nou eenmaal kosten bij kijken.’

Op het trapveldje wanen kinderen zich even kampioen

‘We hebben het geflikt!’

Het WK heeft het contrast tussen arm en rijk pijnlijk uitvergroot. Terwijl de township-bewoners die dagelijks afhankelijk zijn van het openbaar vervoer tevreden moeten zijn met rokende stadsbussen en overbevolkte minibustaxi’s, staan er in de binnenstad peperdure pendelbussen te verroesten. In de stad dreigt een 400 miljoen euro kostend stadion omgebouwd te worden tot casino, terwijl het voetbalgekke Khayelitsha het moet stellen met een trapveldje.

Sheryl Ozinsky, voormalig hoofd van het Kaaps toeristenbureau, vindt dat haar opvolgers over zich heen hebben laten lopen. ‘De Zuid-Afrikaanse speelsteden hadden geen onderhandelaars die tegen FIFA op konden.’ Ze wijst erop dat Duitsland ongeveer 400 duizend euro heeft geëist én gekregen om het WK in 2006 ‘klimaatneutraal’ te maken. Terwijl de reisafstanden in Zuid-Afrika veel groter zijn, hebben de organisatoren in 2010 geen vergoeding gevraagd. Bovendien denkt Ozinsky dat slechts een klein deel van de Zuid-Afrikaanse bevolking daadwerkelijk heeft geprofiteerd. ‘Miljoenen Zuid-Afrikanen wonen in krottenwijken zonder enige hoop ooit de binnenkant van die stadions te zien.’

Toch moet ook de grootste cynicus erkennen dat het WK positieve gevolgen heeft gehad. Het zal vermoedelijk nog een paar jaar duren voordat die in geld uit de drukken zijn. Bovenal heeft het succesvol verlopen toernooi de beeldvorming over Zuid-Afrika bijgesteld. Ook in Zuid-Afrika zelf is er sprake van hernieuwd optimisme en wordt regelmatig terugverwezen naar dat andere magische jaar: 1994. ‘De saamhorigheid is zeker verbeterd’, vindt ook gids Mbono. ‘Er is veel trots dat we het geflikt hebben, ondanks al het pessimisme vooraf.’

Het aantal van 270 duizend niet-Afrikaanse toeristen is weliswaar teleurstellend in vergelijking met de verwachtte half miljoen, maar zij zijn door de bank genomen wél met een goed gevoel naar huis gegaan. Uit lokaal onderzoek onder ruim zevenhonderd WK-gangers blijkt dat 92 procent het land aanbeveelt aan vrienden en familie. Mbono rekent zich echter nog niet rijk. ‘Aan het hele WK had ik welgeteld één boeking overgehouden, een groep uit Fiji nota bene.’ Maar ook dat heeft hij ingecalculeerd. ‘De supporters kwamen voor de sport en de gezelligheid, ik denk dat een culturele township-tour niet op hun verlanglijst stond’, zegt hij, het voor hem zo bekende uitzicht van Lookout Hill in zich opnemend. ‘Maar ik blijf hoopvol dat ze straks in groteren getale komen.’

Tourgids Mvuyisi Mbono op Lookout Hill met uitzicht van township tot Tafelberg

Townships anno 2010

• Zuid-Afrika telt nog altijd zo’n 2700 townships: krottenwijken die tijdens de apartheid zijn gebouwd voor niet-blanke inwoners. Die werden uit de binnensteden verdreven.

• De bekendste en grootste township is Soweto (South Western Townships), bij Johannesburg.

• Nog steeds worden de townships bewoond door voornamelijk zwarte bevolking.

• Sinds de eerste vrije verkiezingen na de apartheid (1994) regeert het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), de partij van Nelson Mandela. Deze regering is begonnen met het laten vervangen van de uit hout en golfplaten opgetrokken krotten door stenen huizen.

• Voor het komende jaar heeft de regering

1,7 miljard euro uitgetrokken voor de bouw van 220 duizend van zulke huizen. Er is in Zuid-Afrika een tekort van ruim 2 miljoen huizen.

• De economische elite is niet meer uitsluitend blank, maar de verschillen zijn nog groot. In 2008 lag het gemiddeld inkomen voor blanken op 75.297 rand, terwijl inwoners van Aziatische afkomst 51.457 verdienden en kleurlingen en zwarte Zuid-Afrikanen het moesten stellen met respectievelijk 16.567 en 9.790 Rand. Een rand is ongeveer 10 eurocent.

• De rassenindeling stamt uit de tijd van de apartheid, maar wordt nog steeds in de statistieken gebruikt. ‘Kleurlingen’ zijn de restgroep: niet blank, niet aziatisch, niet zwart.

Lees online