De veldslag op het platteland

Voedselimperia

Dit systeem is er duidelijk niet voor de boeren, zegt ook Van der Ploeg. Steeds als het gaat over het belang voor ‘de landbouw’ en ‘de boeren’, moet je eigenlijk lezen: de voedselimperia. Die term geeft Van der Ploeg aan de Unilevers, Nestlés, Danones en Coca-Cola’s van deze wereld. Die controleren de netwerken om voedsel, of de grondstoffen daarvoor, aan te kopen waar dat het goedkoopst is en die, al dan niet bewerkt, te verkopen waar dat het duurst is. Naarmate de tentakels van deze netwerken verder reiken of de wereldwijde ongelijkheid groeit, nemen de winsten van deze imperia dus ook toe. Dat gebeurt vooral vanaf de jaren tachtig, met het wegvallen van internationale belemmeringen op vrij verkeer van goederen en kapitaal. Het is dus geen toeval dat vanaf die tijd de imperia, die al veel langer bestaan, zulke megalomane vormen aannemen dat van een vrije markt welbeschouwd helemaal geen sprake meer is.

‘Je ziet wel eens een partij uien uit Nieuw-Zeeland in de Nederlandse supermarkten,’ zegt Van der Ploeg, ‘of aardappelen uit Oostenrijk. Dan denk je: dat kunnen we toch prima zelf? Maar de logica is, dat zo’n partij de prijs van aardappelen of uien in Nederland zo omlaag brengt dat zo’n imperium ze hier weer goedkoper op kan kopen. En met de transactie als geheel dus winst maakt.’

Een derde van de wereldwijde handel in voedsel vindt niet plaats tussen maar binnen hetzelfde concern. Cargill Brazilië verkoopt bijvoorbeeld veevoer aan Cargill Nederland. Friesland Campina in Nederland verkoopt melkpoeder aan Friesland Campina in China. Op die manier kunnen deze partijen de wereldmarktprijs beïnvloeden zonder van marktmanipulatie beticht te worden: binnen je eigen concern kun je immers niet samenzweren.

Ondertussen zijn het de boeren die wereldwijd tegen elkaar uitgespeeld worden om steeds goedkoper te leveren aan voedselimperia in wier territoria, naar analogie met de vroegere koloniale machten, de zon nooit onder gaat.

Kartelvorming

Hans Huijbers, voorzitter van de boerenvereniging ZLTO, loopt er al heel lang tegen te hoop. ‘Als ik met een paar boeren iets samen wil doen, krijg ik Mededinging aan mijn broek. Maar die voedselgiganten, daar praat niemand over. Want dat betekent dat voedsel goedkoop is voor consumenten, en dus is het goed.’ Mededinging is de Autoriteit Consument en Markt (ACM), die waakt over prijsafspraken van marktpartijen die zo kunstmatig de prijs opdrijven. In 2012 en 2016 kregen telers van paprika daarvoor bijvoorbeeld een miljoenenboete.

Ook het project ‘De Kip van Morgen’ sneuvelde op de Mededingingswet. Op initiatief van Wakker Dier waren boeren en supermarkten overeengekomen om geen plofkip meer aan te bieden. Maar de ACM verbood het. Kartelvorming. Collectief ‘de bodem’ in het aanbod verhogen staat dus haaks op de vrije markt, en die gaat boven alles.

Om dezelfde reden zijn teksten op verpakkingen verboden als ‘dit product is gemaakt op een manier die in dit land verboden is’, of ‘die de meeste mensen hier afkeuren’. In Zwitserland bleek een experiment hiermee ongelooflijk effectief, zegt Van der Ploeg. De Nederlandse instanties verbieden het, en wijzen daarvoor naar Europa. Maar Nederland is binnen Europa juist een van de grootste tegenstanders van het inperken van de vrije markt, omdat onze hele landbouwexport daarop draait.

De boeren vragen niet veel, zegt Huijbers. Eén cent op een liter melk, twee cent op een kilo vlees, een tiende cent op een ei, een honderdste cent op een bloem: het maakt op het gemiddelde boerenerf het verschil tussen rode cijfers en een zorgeloos leven. ‘Het probleem is dat veel bedrijven die centen wel uit jouw kontzak proberen te halen, maar niet met het doel die bij mij terecht te laten komen.’

Coöperaties de markt op

Wat ook niet helpt is dat de voormalige boerencoöperaties een verlengstuk geworden zijn van diezelfde marktkrachten waartegen de boeren zich ooit juist collectief wilden beschermen.

Friesland Campina heeft uit de statuten gehaald dat het een zo hoog mogelijke melkprijs voor de Nederlandse boeren wil bedingen. In plaats daarvan heeft het juist belang bij een lage inkoopprijs van Nederlandse melk, omdat het concern daarmee een groter deel van de wereldmarkt kan pakken. De logica erachter is dat een groot marktaandeel op de wereldmarkt goed zou zijn voor de Nederlandse boeren, die die melk dan kunnen leveren.

De Rabobank heeft al helemaal een interessante draai gemaakt. Van boerenleenbank is deze bank verworden tot, in eigen woorden, een ‘wereldspeler van formaat in de food en agri-business’. Elke boer in Nederland kent wel verhalen van collega’s die van de Rabobank geen lening kregen voor een project dat vervolgens werd uitgevoerd door een meer kredietwaardige speler met geld van dezelfde Rabobank. De leenbank voor boeren onderling is dus verworden tot de bank die de productiecapaciteit concentreert bij de allergrootste spelers en menig kleine boer de nek omdraait. Hier, en nog veel meer in ontwikkelingslanden.

Denkfout

‘Het hele systeem is gebaseerd op een denkfout’, zegt Van der Ploeg. Namelijk dat boeren entrepreneurs zouden zijn, met als hoogste doel winstmaximalisatie. Van der Ploeg maakt onderscheid tussen boerenlandbouw en ondernemerslandbouw. Boerenlandbouw draait op natuur – dus planten, dieren, bodem, ecosystemen – en arbeid, waaronder de kennis van boeren over die natuur. Ondernemerslandbouw draait op technologie en externe financiering, waarmee de boer zich juist kan loszingen van de beperkingen van natuur en arbeid.

De boer als ondernemer bestaat vooral op de spreadsheets van het ministerie van Landbouw, de Universiteit Wageningen en de Rabobank, zegt Van der Ploeg. Voor deze ‘virtuele boer’ worden alle modellen en al het beleid gemaakt: de boer die als ondernemer handelt wordt bevoordeeld. Maar tachtig procent van de Nederlandse boeren is van de eerste categorie, zegt Van der Ploeg, namelijk de boer die wil werken met natuur en arbeid. De boer wil de grenzen van zichzelf en de natuur niet eindeloos oprekken met als enige doel meer en goedkoper te produceren, maar wordt gedwongen dat toch te doen.

Wat is de toekomst van de landbouw in Nederland? Bij ongewijzigd beleid gaan we naar een model toe van ‘landbouw zonder boer’, zegt Van der Ploeg, waarin het meest rendabele steeds al het andere uit de markt zal drukken. Een groeiend deel van de Nederlandse landbouwexport – nu 90 miljard per jaar – komt niet meer van het land. Het is kennis en technologie, als melkrobots, hoogproductieve dierrassen en megastallen. Dat exporteren levert meer op dan zelf landbouwproducten verbouwen. Het Nederlandse platteland wordt dan in toenemende mate een etalage voor onze kennis naar het buitenland, een grote openluchtshowroom. Ons voedsel kopen we dan wel elders op de wereld in.

Wat als we dat niet willen? Boeren kunnen en willen veel meer zijn dan alleen voedselproducent, zegt Huijbers. Hij ziet ruimte op het gebied van recreatie, educatie, zorg, het beheer van landschap, natuur en water, en opwekking van duurzame energie. Boeren kunnen zo het platteland leefbaar houden én bijdragen aan een oplossing van de grote vraagstukken van deze tijd. Maar dan moeten we wel bereid zijn boeren in Nederland een eerlijke prijs te betalen. ‘Het systeem is bijna failliet.’

Alles begint met het instellen van plafonds op de productie en het reguleren van de vrije wereldmarkt, zegt Van der Ploeg. En ja, daarvoor moet het systeem om.