De laatste boer?

Vanaf de jaren zeventig van de negentiende eeuw werd de Europese markt overspoeld met goedkoop graan uit de Verenigde Staten, dat met moderne stoomschepen in grote hoeveelheden naar Europa werd getransporteerd. Als gevolg van deze toenemende toevoer van graan en ook andere landbouwproducten, kwam er rond 1880 een abrupt einde aan de stijging van de landbouwprijzen. De ‘grote landbouwcrisis’ duurde in Nederland van omstreeks 1878 tot 1895. Vooral de akkerbouw – meer specifiek de graanteelt – werd hard getroffen.

Emancipatie kleine boeren

Tijdens de ‘grote landbouwcrisis’ en de daaropvolgende periode van economische bloei, kwamen de ontwikkelingen in de landbouw in een stroomversnelling. Vooral na 1895 toen de industrialisatie in Nederland goed op gang was gekomen, werden allerlei technische en economische vernieuwingen op grote schaal toegepast. Een van de belangrijkste innovaties uit die tijd was de introductie van kunstmest, waardoor de landopbrengsten enorm verhoogd konden worden. Een andere innovatie die niet onvermeld mag blijven, was het ontstaan van coöperaties in allerlei sectoren van de landbouw – van coöperatieve zuivelfabrieken tot aankoopverenigingen en boerenleenbanken. Coöperaties stelden vooral kleine boeren in staat om te profiteren van het schaalvoordeel dat zij boden bij de aankoop en verwerking van producten. Daarnaast gaven zij boeren de mogelijkheid om hun producten tegen betere voorwaarden af te zetten. Al deze coöperatieve innovaties leidden tot de emancipatie van de kleine boeren. Tijdens de economische bloeiperiode tot aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, waren zij min of meer in staat om een zelfstandig bestaan in de landbouw op te bouwen.

Van ander groot belang voor de ontwikkeling van de landbouw was dat de overheid zich vanaf de jaren tachtig van de negentiende eeuw meer met de sector ging bemoeien. Dankzij de grote internationale landbouwtentoonstelling die in 1884 in Amsterdam werd gehouden, raakte de overheid ervan doordrongen dat Nederland achterliep ten opzichte van andere landen op het gebied van onderzoek, voorlichting en onderwijs. Mede op aandringen van de landbouworganisaties die verenigd waren in het Nederlands Landbouw Comité (NLC) benoemde de regering in 1886 een staatscommissie die de taak kreeg om een onderzoek in te stellen naar de toestand van de landbouw en voorstellen te doen op welke wijze de overheid de ontwikkeling van de landbouw kon stimuleren. De belangrijkste voorstellen die de commissie deed hadden betrekking op landbouwonderwijs en het opzetten van een land- en tuinbouwvoorlichtingsdienst en proefstations voor landbouwwetenschappelijk onderzoek. Onderzoek, voorlichting en onderwijs werden de drie speerpunten van het overheidsbeleid, dat bekendheid kreeg onder de naam ‘ovo-drieluik’. Dat droeg in belangrijke mate bij aan het succes van het Nederlandse landbouwbeleid, vooral in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog. De overheid onthield zich verder van ingrijpen in de markt en de prijzen, vanwege het belang van de export en de nog altijd dominante laissez-faire-politiek. Dat veranderde aan het begin van de jaren dertig, toen Nederland getroffen werd door een wereldwijde economische crisis.

Overheid grijpt in

In de jaren daarvoor was de extreme exportafhankelijkheid van de Nederlandse landbouw al op pijnlijke wijze aan het licht gekomen. Als gevolg van de wereldwijd toegenomen landbouwproductie en economische problemen in landen die onze producten importeerden, waren de landbouwprijzen in de loop van de jaren twintig zozeer gedaald dat een zelfstandige boer er nauwelijks nog van rond kon komen. Toen het buitenland vervolgens steeds meer importbeperkende maatregelen instelde, was de crisis compleet. Onder druk van de landbouworganisaties en het parlement kwam de overheid vanaf begin 1930 met een reeks crisiswetten, culminerend in de Landbouwcrisiswet van 1933/1934, om de land- en tuinbouw van de ondergang te redden. Boeren kregen aanzienlijke financiële steun, maar moesten daarvoor wel hun productie beperken.

Deze crisiswetgeving betekende een breuk met het verleden. Tot 1930 was het overheidsbeleid vooral faciliterend van aard geweest. Daarna werd het sterk regulerend van karakter. Volgens landbouwhistoricus Jan Bieleman heeft de overheid haar greep op het boerenbedrijf sindsdien niet meer losgelaten. Hij beschouwt de crisiswetgeving uit de jaren dertig als een ‘fundamenteel keerpunt in de verhouding tussen boer en overheid’.

Meer productie, minder arbeid

Na de Tweede Wereldoorlog moest het land weer opgebouwd worden. Eerste prioriteit voor de overheid was het herstel van de voedselvoorziening tegen lage consumentenprijzen. Daarnaast moest de landbouwexport bevorderd worden om de betalingsbalans in evenwicht te brengen en voor de boeren diende een redelijk inkomen te worden gegarandeerd. Een belangrijke factor die bijdroeg aan het herstel was de beschikbaarheid van kapitaal en technologie uit de Verenigde Staten, als onderdeel van het Marshallplan.

Toen de voedselproductie binnen een paar jaar weer op peil was, richtte het overheidsbeleid zich volledig op economische ontwikkeling en groei. Een belemmerende factor daarbij was het grote aantal kleine boerenbedrijven dat volgens velen in de jaren vijftig ‘de zwakste schakel in de agrarische bedrijfstak’ vormde. Dit probleem had zich al in de jaren twintig gemanifesteerd en stond bekend als het ‘kleineboerenvraagstuk’. Er waren eigenlijk te veel werkers voor de gecultiveerde grond, waardoor het gezinsinkomen te laag was, evenals de arbeidsproductiviteit. Dit speelde vooral bij de kleine gemengde bedrijfjes in de zandgebieden, maar ook elders in het land. Toen begin jaren zestig als gevolg van de economische groei het algehele loonpeil steeg, betekende dit voor de boeren hogere loonkosten. Tegelijkertijd bleven de inkomsten van de boeren achter, omdat de prijzen van hun producten zoals melk en tarwe, nauwelijks meer stegen. Zij moesten daarom meer produceren om eenzelfde inkomen te verdienen als in andere sectoren van de economie inmiddels gebruikelijk was. Een fundamentele koerswijziging werd daarom noodzakelijk geacht. Waar voorheen de nadruk had gelegen op het verbeteren van allerlei teelttechnieken, werd er nu vooral gekeken naar mogelijkheden om zoveel mogelijk arbeid te besparen. Zowel het overheidsbeleid als het landbouwkundig onderzoek richtte zich op het vergroten van de arbeidsproductiviteit, zonder daarbij overigens het streven naar een zo groot mogelijke grondproductiviteit uit het oog te verliezen. Dit alles samen vormde volgens de eerder genoemde Jan Bieleman de ingrediënten voor een ‘tot dan toe ongekend proces van mechanisatie, intensivering, specialisatie, rationalisering en schaalvergroting’. Kort gezegd moest in de landbouw arbeid plaatsmaken voor kapitaal.

Structuurbeleid

Het mechanisatieproces was vooral zichtbaar door de vervanging van het trekpaard door de trekker, maar ook door de komst van de melkmachine en de maaidorser. Het proces van intensivering kwam met name tot uiting in het snel toenemende gebruik van kunstmest, en dan specifiek van stikstofmeststoffen. De tendens tot specialisatie leidde ertoe dat de gemengde boerenbedrijven, die vaak meerdere producten voortbrachten, plaatsmaakten voor gespecialiseerde melkveehouderijbedrijven, varkensboeren en kippenboeren. Het proces van rationalisatie en schaalvergroting dat zich bij dit alles voltrok, werd actief door de overheid ondersteund in het kader van het zogenaamde ‘structuurbeleid’. Een belangrijk instrument daartoe waren de ruilverkavelingen, waarbij het traditionele boerenlandschap grootschalig op de schop ging, om het aan te passen aan de nieuwe eisen van rationaliteit en efficiëntie. Met behulp van forse overheidssubsidies werd de ontsluiting van het Nederlandse platteland aanzienlijk verbeterd, werden boerderijen verplaatst en werden de perceelgrootte en –vorm aangepast. Met als doel om moderne landbouwbedrijven te creëren met lage arbeidskosten voor elk gemaakt product.