Marx' kompanen

Hoe hebben zij het marxisme vormgegeven?

“Hun activisme kwam niet zozeer tot uiting via politieke functies als partijvoorzitter of parlementariër, maar vooral via publicaties. Zij zagen zich als leerlingen van Marx en stelden zich tot doel om zijn ideeën in de praktijk te brengen. Zij noemden zichzelf ook “de school van het marxisme’. In de briefwisseling tussen Engels, Kautsky en Bernstein lees je de ontstaansgeschiedenis van het marxisme als politieke ideologie begin 1880 duidelijk terug. Dat was een heel bewust proces. Ze richtten kranten op, schreven partijprogramma’s, vertaalden Marx in hun eigen taal en legden zijn werk op een eenvoudige manier uit.”

Hoe verhielden zij zich tot de arbeidersklasse?

“Heel verschillend. De meesten waren in de eerste plaats wetenschapper. Ze gingen niet zo graag naar een fabriek of naar een achterbuurt om daar met arbeiders te spreken over hun werk- of leefomstandigheden. Alleen Adler, Bernstein en Jaurès hadden werkelijke interesse in het armzalige leven van gewone arbeiders. Zij wilden echt naar hen luisteren en met hen praten. Dat was bijzonder, want meestal werd er over arbeiders gesproken en niet met hen. Het meest sprekende voorbeeld was Adler. Als arts behandelde hij ook arme mensen, zonder daar geld voor te vragen. En in zijn krant die Gleichheit schreef hij undercoverreportages over de fabrieksarbeiders in Wenen, waar de omstandigheden verschrikkelijk waren. Maar hij schreef er niet alleen over, hij probeerde er met zijn sociaaldemocratische arbeiderspartij ook echt wat aan te doen. Hij geloofde niet in revolutie, maar in evolutie. Dat je met een georganiseerde arbeiderspartij stap voor stap verbetering en verandering af kunt dwingen. Bernstein was ook iemand die in Londen heel open met arbeiders ging praten en altijd bereid was om het partijprogramma aan te passen aan de behoeften van de arbeiders. Voor met name de radicalen gold dat minder. Kautsky had bijvoorbeeld helemaal geen contact met arbeiders, maar claimde wel altijd dat hij wist wat goed voor hen was. Ook Lenin en Rosa Luxemburg stonden afstandelijk tegenover arbeiders en redeneerden meer van bovenaf. Je kunt dus zeggen dat ze heel verschillende types waren, die wel allemaal dezelfde principiële kijk op de wereld hadden. En ook al bekeken ze de wereld op een verschillende manier, toch waren ze er allen vast van overtuigd dat ze die konden veranderen, in de eerste plaats omdat ze Marx gelezen hadden.”

Heeft u geprobeerd om het historiografisch beeld van het marxisme en van deze negen marxisten te nuanceren dan wel aan te vechten?

“Ik vind dat de ideeëngeschiedenis in het algemeen meer oog moet hebben voor persoonlijke verhalen om te verklaren hoe relevant een idee is, waar deze vandaan komt, en waarom ze invloedrijk wordt of niet. Dat geldt dus ook voor het marxisme. Voor wat betreft de negen marxisten heb ik vooral van Rosa Luxemburg een ander beeld gekregen na bestudering van haar egodocumenten. Zij wordt algemeen gezien als een moedige, empathische vrouw die een vreselijke dood stierf. Dat klopt allemaal, maar ze had ook een andere kant. Als je leest hoe zij met mensen en conflicten omging, dan vind ik haar vaak heel wreed en compromisloos. Als zij ooit de macht had gehad, had ze die zeker ook zonder mededogen gebruikt. Daar ben ik van overtuigd. Met democratie had zij weinig op. Ook uit de manier waarop ze het lot van mensen in haar meestal polemisch getinte teksten verwerkt, spreekt weinig oprechte warmte en betrokkenheid. Ze was vooral heel erg met zichzelf bezig, met haar eigen motivatie, verwachtingen en ambities. Haar beeld moet denk ik veel dubbelzinniger geschetst worden dan de meeste biografen tot nu toe hebben gedaan. Dat lees je ook terug in mijn boek.”