De dunne lijn tussen groei en diefstal

Marx’ ‘oorspronkelijke accumulatie’ in de 21e eeuw

Waar houdt groei op en begint ontëigening? Het financiële kapitalisme gooit beide dingen op één hoop en vertroebelt daarmee een voortdurende verschuiving van bezit van arm naar rijk. Dat is de strekking van een hedendaagse lezing van het marxistische begrip oorspronkelijke accumulatie.

In de financiële crisis van 2008 konden zo’n 7 miljoen gezinnen in de Verenigde Staten hun hypotheek niet meer betalen. Hun huizen, ter waarde van zo’n 40 tot 50 miljard dollar, werden eigendom van de bank. Wall Street keerde in 2008 precies dat bedrag aan bonussen uit.

In Ethiopië ging de afgelopen tien jaar een gebied ter grootte van twee keer Nederland naar buitenlandse landbouwinvesteerders, waarvoor 200.000 mensen van hun land werden geschoven. Ethiopië staat in de wereldtop wat betreft zowel landgrabs als economische groeicijfers.

In de jaren negentig privatiseerde Groot-Brittannië de spoorwegen. Sindsdien zijn de treinkaartjes dertig procent duurder geworden ten opzichte van de lonen en legt de overheid jaarlijks twee keer zoveel bij aan onderhoud, terwijl private spoorbedrijven hun aandeelhouders dividend uitkeren.

De overeenkomst tussen deze drie voorbeelden? De toename van waarde die het systeem in alle gevallen registreert, is niet het gevolg van groei, maar van onteigening. Een roof, zo je wil. Maar dan legaal, van arm naar rijk, en daarom onzichtbaar.

“De neoliberale variant van het kapitalisme is niet bijzonder goed gebleken in het creëren van economische groei,” zegt de Britse denker David Harvey. “Wat we feitelijk zien, is een massale vorm van accumulatie door onteigening.”

Accumulatie door onteigening. Met deze term legt Harvey een nieuwe laag op het marxistische begrip oorspronkelijke accumulatie. Met dat begrip duidt Marx de oorsprong van het kapitalisme. Marx antwoordt daarmee op Adam Smith. Die zei dat het kapitalisme op natuurlijke, vreedzame wijze was ontstaan. Wie goed was in een bepaald product leveren, kon na een tijd de vraag niet meer aan en nam mensen in dienst: de loonarbeid was geboren. Marx zet daartegenover dat niet een natuurlijke evolutie, maar gewelddadige onteigening aan de basis stond van het kapitalisme. Net zoals Marx de vloer aanveegt met Smiths theorie van de onzichtbare hand – het kapitalisme leidt niet tot Smiths ‘natuurlijke evenwicht’ tussen vraag en aanbod, maar tot machtsconcentratie en uitbuiting – haalt Marx het beeld van het kapitalisme als natuurlijke, vreedzame stap in de menselijke ontwikkeling onderuit.

“De zogenaamde oorspronkelijke accumulatie is niets anders dan het historische scheidingsproces tussen producent en productiemiddel,” schrijft Marx in hoofdstuk 24 van het eerste deel van Het Kapitaal. “Het proces, waardoor de kapitaalverhouding tot stand wordt gebracht, kan niets anders zijn dan het proces van scheiding tussen de arbeider en het bezit van zijn arbeidsvoorwaarden, een proces dat enerzijds de maatschappelijke bestaans- en productiemiddelen in kapitaal omzet, anderzijds de directe producenten verandert in loonarbeiders.”

Marx baseert zijn stelling op ‘the enclosure of the commons’, een proces in Engeland voorafgaand aan de Industriële Revolutie. Tot die tijd leefden gemeenschappen op gemeenschappelijke gronden. Land was van niemand, en van iedereen. Dan beginnen machthebbers zich die grond toe te eigenen. Deze elite zette daarmee twee parallelle processen in gang: veel land kwam in de handen van enkelen en er kwamen mensen vrij zonder eigen land of eigen inkomsten. Die dus ingehuurd kunnen worden om datzelfde land te bewerken. Of om in de fabriek te werken, als kort daarna de Industriële Revolutie opkomt. Het proletariaat was geboren.

Ramp na ramp

Ongeveer tegelijkertijd met het uitkomen van het eerste deel van Het Kapitaal door Marx, stort in Egypte de katoenmarkt in. Producenten blijven achter met niet alleen bergen onverkocht katoen, dat Britse fabrieken nu weer goedkoper uit de Verenigde Staten kunnen halen, maar ook met zinderende schulden aan Britse banken. Die dwingen de Egyptische landbouwers mee te gaan op de trein van suikerriet, een gewas dan net in opkomst is. Dat werkt. Even. Tot ook die markt instort. Lokale kronieken beschrijven hoe tienduizenden boeren de hongerdood sterven, terwijl de velden waar ze ooit hun eigen voedsel op verbouwden, ingelijfd zijn door het Britse leger vanwege de niet-afbetaalde schuld. Voordat Britse investeerders half Egypte tot katoenveld omwoelden, was de landbouw er zelfvoorzienend.

“Brits kapitaal knijpt de Egyptische boeren uit tot op de laatste druppel bloed”, sneert Rosa Luxemburg, een belangrijke auteur uit de eerste generatie marxisten (zie ook Marx' kompanen). In De Accumulatie van Kapitaal (1913) wijdt ze een heel hoofdstuk aan Egypte. Haar stelling is dat overgeaccumuleerd, rentedragend kapitaal op de ene plek leidt tot oorspronkelijke accumulatie op de andere. Wanneer in de eigen omgeving de wet van de dalende winstvoet toeslaat – genoeg kapitaal, maar niets waarin het rendabel kan investeren – zoekt het een uitweg naar gebieden ‘buiten’ het systeem, waar de winstmarges nog hoog zijn en de concurrentie laag. Het systeem draait weer, voor even, maar schept ramp na ramp in de gebieden die het onder zijn logica brengt.