Is loting democratischer dan verkiezingen?

David van Reybrouck (Brugge, 1971) werd bij het grote publiek bekend met zijn boek Congo (2010), een geschiedenis van de voormalige Belgische kolonie. Toen de Belgische politiek na de federale verkiezingen van 2010 in een impasse raakte en het land maar liefst 541 dagen zonder regering zat, nam Van Reybrouck samen met enkele gelijkgestemden het initiatief tot de G1000. Een vergadering van uiteindelijk ongeveer 700 Belgische burgers die op basis van loting waren geselecteerd en die na beraadslaging tot overeenstemming moesten komen over politieke thema’s die zij belangrijk vonden. De neerslag van zijn ervaringen met de G1000-toppen, die ook in Nederland op verschillende plaatsen georganiseerd werden, schreef hij op in zijn essayistische pamflet Tegen Verkiezingen (2013).

Democratisch Vermoeidheidssyndroom

Het essay begint met de vaststelling dat westerse democratieën te kampen hebben met een legitimiteitscrisis en een efficiëntiecrisis, waardoor zowel draagvlak voor als daadkracht van de democratie afnemen. De legitimiteitscrisis blijkt volgens Van Reybrouck uit drie symptomen: steeds minder mensen gaan stemmen, er is veel kiezersverloop en steeds minder mensen zijn lid van een politieke partij. Ook voor de efficiëntiecrisis ziet hij drie symptomen: de vorming van een regering duurt steeds langer, regeringspartijen worden steeds harder aangepakt en besturen gaat steeds trager. Als je al deze symp­tomen naast elkaar legt, lijden veel westerse samenlevingen aan wat Van Reybrouck het ‘Democratisch Vermoeidheidssyndroom’ noemt. 

Hij onderscheidt vier diagnoses van dit syndroom. 

1. Het is de schuld van politici (diagnose van het populisme). 
2. Het is de schuld van de democratie (diagnose van de technocratie). 
3. Het is de schuld van de represen­tatieve democratie (diagnose van de directe democratie). 
4. Het is de schuld van de electoraal-representatieve democratie.

Die laatste diagnose werkt Van Reybrouck in zijn boek verder uit. Hij betoogt dat democratie synoniem is geworden met verkiezingen. Wat volgens hem vreemd is, want verkie­zingen bestaan pas ruim tweehonderd jaar, terwijl de westerse democratie veel ouder is. Bovendien zijn verkie­zingen nooit als democratisch instrument bedacht. Zij waren voor de achttiende-eeuwse Amerikaanse en Franse revolutionaire leiders een ‘mechaniekje’ om een nieuwe, niet-adellijke aristocratie aan te kunnen stellen. Niet om mensen zeggenschap te geven.

Loting en verkiezingen

Loting daarentegen bestaat al zolang als onze democratie en is volgens Van Reybrouck een veel democratischer instrument dan verkiezingen. ‘Loting is de beste manier om te vermijden dat alleen wie geld, diploma’s, of connecties heeft, mag spreken’, zei hij in dagblad Trouw (6 oktober 2013). Maar anders dan de titel van zijn boek suggereert, wil Van Reybrouck verkiezingen niet afschaffen. Hij pleit (in ieder geval voor de korte termijn) voor een bi-representatief stelsel, waarin een volksvertegenwoordiging tot stand komt door een combinatie van loting en verkiezingen. Dat het hem menens is, blijkt wel uit de invoering van een gelote Senaat begin dit jaar in het Duitstalige gedeelte van België, waar Van Reybrouck een van de drijvende krachten achter was.

Van Reybrouck heeft absoluut een punt als hij stelt dat onze democratie onder druk staat en aan vernieuwing toe is. Hij heeft gelijk dat de samenstelling van onze volksvertegenwoor­diging zeer eenzijdig is en dat de belangen van heel veel mensen onvoldoende vertegenwoordigd worden. Hij heeft ook gelijk dat de mensen die nu hun woede uiten door op rechts-populistische partijen te stemmen niet meteen fascisten zijn, maar dat mogelijk wel worden als de politiek hen blijft negeren. En hij heeft gelijk dat mensen in de moderne communicatiemaatschappij waarin wij leven niet langer genoegen nemen met een keer in de zoveel tijd stemmen, maar zelf ook wat te zeggen willen hebben over de politieke besluitvorming. De voorbeelden die hij aanhaalt van experimenten met democratische vernieuwing, zijn ook zeker inspirerend. Vooral die in IJsland en Ierland (waarover later in Spanning meer). Maar of loting daarmee een democratischer instrument is dan verkiezingen, zoals Van Reybrouck beweert, valt nog te bezien.