Energie van ons allemaal

Onze energie verduurzaamt niet. Dat komt omdat we de opwekking ervan hebben uitbesteed aan een paar multinationals. Hun verdienmodel draait op de huidige, fossiele status quo. Met lokale energiedemocratie remmen we niet alleen de klimaatverandering, maar winnen we ook het eigenaarschap over een publieke basisvoorziening terug.

In Medemblik is in 2012 een windmolen gebouwd, die op dat moment de hoogste van Europa was. Met zijn 198 meter werd De Ambtenaar (vernoemd naar zijn voorganger, die zelden draaide) drie keer zo hoog als de kerktoren van het dorp.

‘Vroeger was zo’n molentje van een boer in de buurt’, zegt een boer die er achthonderd meter naast woont. ‘Dat gunden we elkaar. De ene boer had luidruchtige dieren of maakte lawaai met een tractor. Maar die tolerantie is weg. De windmolens zijn nu veel groter, en ze zijn van mensen van buiten. Die komen hier het grote geld halen.’

Want het grote geld, dat is er. Eerst verdiende projectontwikkelaar Luc Schürmann, eigenaar van Investment Engineering Projects, miljoenen met de verkoop van De Ambtenaar aan een groep van 21 grootverdieners, met name bankiers en financieel specialisten. Als eigenaar ervan kregen die op hun beurt miljoenen euro’s eerder betaalde belasting terug, omdat de aankoop doorgaat voor een investering in duurzame energie. Een van die eigenaren is Rijkman Groenink, oud-bestuursvoorzitter van de ABN Amro, ontdekte de Volkskrant. Hij wist via de windmolen zijn miljoenenbonus uit handen van de fiscus te houden.

Probeer eens een schuurtje te verbouwen, zegt een inwoner van Medemblik, en kijk eens welke ambtenarij je achter je aan krijgt: ‘Maar bij windmolens wordt alle redelijkheid opzij gezet om de belangen van de bovenlaag te dienen. Het gaat niet om duurzaam of groen, maar om grof geld verdienen. En de omwonenden zijn de dupe.’

Is dit wat de groene revolutie moet worden?

Het probleem komt voortdurend terug, op allerlei plekken. De gemeenteraad van Delfzijl ontving vorig jaar oktober een brief van de dorpsverenigingen van de omliggende dorpen, nadat de raad toestemming had gegeven voor de uitbreiding van windpark Delfzijl-Zuid: ‘Na de schade door de aardbevingen, krijgen wij nieuwe schade door zoveel windmolens. Wonen wij in een gebied dat onleefbaar dreigt te worden?’

Christiaan Serbanescu is lid van de Provinciale Statenfractie van de SP in Groningen. Hij herkent de discussie. ‘Veel mensen willen echt wel verduurzamen. Het probleem zit ’m in de manier waarop. Anderen gaan er vandoor met de winsten van onze grond, is de beleving. We hebben er niets over te zeggen en krijgen er niets voor terug.’

De stroom mag dan groen zijn, qua eigenaarschap is het net als de gaswinning. Een private eigenaar neemt de winsten mee, en de omwonenden blijven achter met schade en overlast.

Zo krijg je de mensen niet mee. Een snelle en succesvolle groene revolutie voltrekt zich met de mensen, niet ondanks de mensen. Zonder verandering in eigenaarschap, zeggenschap en machtsverhoudingen blijft het systeem onrechtvaardig en ongelijk, hoewel draaiend op groene energie.

De transitie naar hernieuwbare energie die we de komende decennia gaan maken, is de perfecte gelegenheid om ook de machtsverhoudingen in de opwekking en de consumptie ervan te herzien.

Energie in de uitverkoop

Maakt het iets uit of onze basisvoorzieningen in publiek of privaat beheer zijn? Die vraag wordt wereldwijd steeds vaker hardop gesteld. De discussie volgt op de privatisering van talloze overheidsdiensten in de afgelopen decennia. De vrije markt zou dezelfde diensten efficiënter en goedkoper leveren, was de belofte.

In de praktijk gaat die belofte zelden op, stelt het Transnational Institute (TNI). Deze denktank documenteerde wereldwijd 835 gevallen waarin een gemeenschap heeft besloten een eerder geprivatiseerde dienst in publiek, lokaal beheer te brengen. In 311 gevallen ging het om energie. Andere strijdvelden zijn drinkwater, afvalverwerking, openbaar vervoer, gezondheidszorg, huisvesting, sociale dienstverlening en schoonmaak. Steeds zijn de bronnen van onvrede dezelfde. De prijzen stijgen, de kwaliteit daalt. Een publieke dienst transformeert tot een privaat verdienmodel, waarin de winstprikkel ertoe aanzet om de dienst alleen nog te leveren waar dat rendabel is en aan wie het kan betalen. Winsten verdwijnen naar aandeelhouders, moederbedrijven en soms ook naar belastingparadijzen in plaats van geïnvesteerd te worden in de dienstverlening of het personeel. De burger is verworden tot consument. De gemeente lijkt buitenspel gezet. Maar, laat TNI zien, privatiseringen zijn terug te draaien. De gemeenschap wint ermee. Lokaal beheer, mits sociaal en democratisch ingericht, leidt in de regel tot betere, betaalbare en efficiënte diensten.

De privatisering van overheidsdiensten past in de voortdurende expansie van het kapitalisme, in de lijn van denkers als Karl Polanyi en David Harvey. In deze denkwijze kan het kapitalisme alleen overleven door voortdurend nieuwe elementen aan de logica toe te voegen. Eenmaal in het systeem worden deze elementen omgezet in financiële, verhandelbare producten waarvan de financiële ruilwaarde boven alle andere vormen van waarde gaat. Grondstoffen, menselijke arbeid en collectieve grond zijn de afgelopen eeuwen massaal in het systeem ingesloten, vaak onder dwang of met geweld. Hedendaagse groeimarkten zijn het in financiële waarde omzetten van allerlei uiteenlopende abstracties als de natuur (rivieren, regen, schone lucht en biodiversiteit), rust, de toekomst (schuld), en risico, een van de meest verhandelde producten op de financiële markten. Derivaten, financiële producten waarvan de waarde wordt afgeleid van andere producten, vormen inmiddels twintig keer de waarde van alle materie op de wereld.

In dezelfde logica zijn overheidsdiensten gecommodificeerd: van een dienst zonder financiële ruilwaarde – publiek bezit, dus niet te koop – tot een product gemaakt dat verhandeld kan worden en waarop winst gemaakt kan worden. De economie groeit, want er wordt waarde toegevoegd aan het systeem. Maar het publieke belang verliest.

Elektriciteitsbedrijven waren in Nederland lange tijd in publiek beheer. Gemeenten en provincies waren aandeelhouders van bedrijven als Nuon, Essent en Eneco, die zowel het energienetwerk als de opwekking in handen hadden. In 2003 bekrachtigde de Splitsingswet een proces van liberalisering en privatisering in de energiesector dat ruim tien jaar eerder begonnen was. De staat nam het energienetwerk over, de opwekkers van energie konden meedingen op een Europese energiemarkt. Doe het niet, schreven Essent en Eneco: internationaal maken we geen schijn van kans en we zullen onze duurzaamheidsdoelstellingen nooit halen.

Maar het gebeurde toch – en Nederlandse energiebedrijven werden opgekocht door buitenlandse energiereuzen. De grootsten ervan, E.ON, RWE en GDF Suez, bouwden in 2013 elk een kolencentrale in Nederland. Die moeten minstens veertig jaar meegaan om het begrote rendement te halen. Wil Nederland ze voor die tijd sluiten, dan kunnen er miljardenclaims volgen vanwege misgelopen inkomsten. Zo dienden energiemultinationals eerder dergelijke claims tegen Duitsland in, toen het land besloot te stoppen met kernenergie om de Energiewende door te voeren.