Tribune 02/2012 :: SP wil financieel wanbeleid eindelijk strafbaar stellen: Schade: biljoenen Straf: nul komma nul

SP wil financieel wanbeleid eindelijk strafbaar stellen

Schade: biljoenen

Straf: nul komma nul

Tekst: Rob Janssen

Weinigen zullen ontkennen dat de huidige kredietcrisis grotendeels werd veroorzaakt door mensen die omvangrijke, onverantwoorde risico’s namen op de financiële markten. Maar nog steeds kan dat gedrag juridisch nauwelijks aangepakt worden. De roep om financieel wanbeleid in de toekomst strafbaar te stellen wordt steeds luider, nu de crisis steeds diepere wonden slaat.

Voor Dirk Jens Nonnenmacher is dit jaar niet zo goed begonnen. Op maandag 2 januari namelijk kreeg de voormalige chef van de Duitse HSH Nordbank te horen dat het Openbaar Ministerie in Hamburg een 600 pagina’s tellende aanklacht tegen hem en vijf anderen uit de HSH-top had neergelegd. De verdenking: zwaar bedrog en vervalsing van de jaarrekening. ‘Voor de eerste keer wordt een bankdirecteur op grond van beslissingen tijdens de financiële crisis gedagvaard’, zei jurist Gerhard Strate tegen dagblad Frankfurter Allgemeine Zeitung. Strate is de degene de die HSH-affaire zo’n drie jaar geleden voor het eerst had aangekaart.

In deze tijd is het wellicht een van de grootste bronnen van ergernis en woede: bankiers die met het geld van de burgers, spaarders en beleggers miljardenwinsten behaalden, maar bij diezelfde burgers net zo makkelijk het handje komen ophouden als het spelletje fout gaat. Want dát het vroeg of laat fout zou gaan – met andere woorden: dat het balletje op de roulettetafel niet eeuwig op dezelfde kleur zou blijven vallen – was logischerwijs te verwachten. Toch namen de geldbazen de risico’s, veroorzaakten daarmee in belangrijke mate de financiële crisis en... gaan ze tot op de dag van vandaag vrijuit.

Het waren SP-Kamerleden Jan de Wit en Ewout Irrgang die in 2009 voorstelden om te onderzoeken op welke manier financieel wanbeleid aangepakt kan worden. Volgens de SP’ers moest er in het Wetboek van Strafrecht een bepaling opgenomen worden die omvangrijk financieel wanbeleid strafbaar stelt. ‘Als blijkt dat er nauwelijks kan worden opgetreden tegen bestuurders die willens en wetens onverantwoorde risico’s hebben genomen en de huidige kredietcrisis mede hebben veroorzaakt, dan moeten we dat wat mij betreft mogelijk maken voor de toekomst’, aldus Jan de Wit destijds. Weliswaar zijn bijvoorbeeld valsheid in geschrifte, oplichting en bedrog in jaarstukken strafbaar. Maar buiten die strafbare feiten om kan ook onverantwoord, roekeloos financieel beleid tot grote maatschappelijke schade leiden – zoals de crisis ons bijna dagelijks laat voelen.

Dirk Jens Nonnenmacher kijkt bijna altijd alsof hij zojuist de trein gemist heeft. Hij draagt zijn haar zoals Bono in het ‘Joshua Tree’-tijdperk: strak achterover gekamd en een vettig matje in de nek. Het woord ‘risico’ komt in zijn vocabulaire niet voor, tenminste niet in zijn tijd bij de HSH Nordbank. Risico? Wat is dat? Zelfs toen halverwege 2007 iedereen in de financiële wereld wist hoe riskant de handel met de beruchte Amerikaanse subprime-hypotheekpaketten was, wilde de HSH Nordbank van geen ophouden weten. ‘Iedereen in de branche wist: als je je rommel kwijt wil dan kan dat bij de HSH’, zei een insider eind 2009 tegen weekblad Der Spiegel. Daar bleef het niet bij. De bank dook in ondoorzichtige onroerend goed–projecten over de hele wereld en begon zich te manifesteren als wereldleider in de rederij- en scheepsbouwfinanciering.

En dan te bedenken dat de HSH Nordbank grotendeels eigendom is van de deelstaten Sleeswijk-Holstein en Hamburg en van huis uit een zogenaamde ‘Landesbank’ is; als kleinschalig kredietinstituut ooit opgericht om de regionale economie een beetje te stimuleren. Maar die taak vond de directie zo’n tien jaar geleden toch wat te kneuterig. En dus tilden de Noord-Duitse boerenleenbankiertjes zichzelf over het paard en begaven zich op de markt van het grote en snelle geld. Risico? Wat is dat? Verstand van zaken? Waar heeft u het over? Al snel werden glanzende rendementscijfers gemeld en inmiddels was een filiaal geopend in New York. En ondertussen vroeg niemand zich af waar die winsten vandaan kwamen of wat ze eigenlijk inhielden. Totdat het fout ging. In 2007 bleek ineens dat de bank voor miljarden in de rode cijfers zat. Toen werd een transactie met de exotische naam ‘Omega 55’ verzonnen. Doel daarvan was een soort tijdelijke overheveling van de eigen balansrisico’s naar de Franse bank BNP Paribas, zodat de HSH-jaarcijfers er minder dramatisch uitzagen. Nonnenmacher, toen nog financieel directeur, had er geen probleem mee. De deal pakte echter verkeerd uit en kostte de bank uiteindelijk 500 miljoen euro. De deelstaten Sleeswijk-Holstein en Hamburg – lees: de belasting betalende burgers – konden daarvoor opdraaien, evenals voor het miljardenverlies dat de bank sowieso al had. HSH-chef Hans Berger stapte op en werd opgevolgd door Dirk Jens Nonnenmacher. Wat er vervolgens gebeurde mag gelden als een van de smerigste affaires aller tijden in de financiële wereld (zie kader).

HSH-chef Dirk Jens Nonnenmacher: Risico? Wat is dat?

foto EPA / Marcus Brandt / ANP

Het is die ‘Omega’-deal op grond waarvan het Hamburgse Openbaar Ministerie nu de strijd heeft aangebonden met Nonnen-macher en de zijnen. Dat is juridisch gezien wellicht verheugend, maar is het in maatschappelijk en ook economisch opzicht eigenlijk wel bevredigend genoeg? Want de aanklacht betreft feitelijk alleen de handel en wandel omtrent ‘Omega’. De gigantische risico’s die genomen werden, de megalomanie op kosten van de belastingbetaler, overheden en bedrijven en de uiteindelijke miljardenschade; daar wordt in deze aanklacht nauwelijks naar gekeken.

Ewout Irrgang wil dat er in strafrechtelijke zin wél naar het nemen van onverantwoorde risico’s wordt gekeken. Volgens hem is de noodzaak van eerder genoemd SP-voorstel alleen maar groter geworden en is het de hoogste tijd dat in het strafrecht een clausule wordt opgenomen die bepaalt dat financieel wanbeleid strafbaar is: ‘Als je ziet hoe de financiële crisis miljoenen burgers dupeert en complete samenlevingen ontwricht dan is het toch vreemd als degenen die het veroorzaakt hebben daarvoor niet strafrechtelijk ter verantwoording geroepen kunnen worden.’ Irrgang noemt het reilen en zeilen van Dirk Scheringa (wiens DSB Bank op de fles ging en talloze mensen financieel ruïneerde) en het optreden van Fortis (dat zich catastrofaal vertilde aan de overname van ABN Amro, hetgeen duizenden werknemers en aandeelhouders dupeerde) als voorbeelden van zaken die bekeken hadden kunnen worden als de wet die mogelijkheid geboden had. Irrgang: ‘Begrijp me goed: ik zeg dus niet dat een directeur van een bank, financiële instelling of verzekeringsmaatschappij veroordeeld moet worden. Dat is namelijk aan de rechter; die moet bepalen of er sprake is van financieel wanbeleid. Het gaat mij erom dat de politiek de wet dusdanig aanpast dat bestuurders die willens en wetens onverantwoorde risico’s nemen in de toekomst strafrechtelijk kunnen worden aangepakt.’ Bijkomend voordeel van een dergelijke bepaling in het wetboek is de preventieve werking die ervan uit kan gaan.

Financieel wanbeleid een vaag begrip? Volgens Irrgang staan er meer ‘vage’ begrippen in het wetboek. Bijvoorbeeld de aantasting van iemands eer en goede naam of een godsdienstig krenkende uitlating. Ook daar is de uiteindelijke toets aan de rechter. Het gaat de SP’er om duidelijk aantoonbare, onverantwoorde financiële risico’s die bewust genomen en dus verwijtbaar zijn, waarna de rechter bepaalt of het daadwerkelijk om financieel wanbeleid gaat. ‘Natuurlijk willen we de vrijheid van ondernemers niet aantasten; zij móéten soms risico nemen, evenals beleggers. Daar gaat ons voorstel ook niet over. Waar het wel over gaat is roekeloos financieel beheer dat naast talloze directe slachtoffers hele samenlevingen dupeert. Ik stel gewoon vast dat zulke dingen zijn gebeurd en dat het nog nooit tot een veroordeling is gekomen’, aldus Irrgang.

New York 2009: Vermogenszwendelaar Bernard Madoff wordt voorgeleid. Hij kreeg 150 jaar gevangenisstraf.

foto Rick Maiman / Polaris / Hollandse Hoogte

Maar tot nu toe wil de Nederlandse politiek er niet aan. Op het SP-voorstel uit 2009 reageerde toenmalig minister van Justitie Hirsch Ballin met een brief waarin vooral de civielrechtelijke mogelijkheden werden benadrukt. Maar via het civiele recht kan de burgerlijke rechter hooguit tot schorsing of ontslag van een bestuurder besluiten, of beslissen dat er een schadevergoeding betaald moet worden. En dat kan alleen als een private partij (bijvoorbeeld een particulier, een aandeelhouder of een ondernemer) de bestuurder die van wanbeleid wordt beschuldigd aansprakelijk stelt. Of er überhaupt stappen ondernomen worden om met financieel wanbeleid af te rekenen is dus afhankelijk van de vraag of private partijen daartoe bereid zijn. En dat is niet genoeg, vindt de SP. De partij wil dat justitie uit naam van de samenleving bestuurders strafrechtelijk kan gaan aanpakken.

De Aziatische crisis in 1997 liet zien wat verregaand geliberaliseerde financiële markten kunnen aanrichten. Sindsdien leidt de wereldeconomie aan ADHD. Op de ramp in Azië volgde het leeglopen van de internet-zeepbel rond de eeuwwisseling. Op de Amerikaanse subprime-catastrofe volgde de ondergang van Lehman Brothers en daarna kwamen – in willekeurige volgorde – de krediet-, valuta- en schuldencrises die inmiddels zijn uitgemond in een algehele financiële en economische crisis in de VS en de eurozone. De financiële markten laten de ene zeepbel leeglopen door elders een andere zeepbel op te blazen. Kenmerk van elke crisis is dat bankiers van de vorige niets geleerd hebben. De vraag is dan terecht: hoe erg wordt de volgende als er strafrechtelijk geen stok achter de deur is?

Sigurjon Arnason, een van de twee voormalige topbestuurders van Landsbanski.

foto Photo Files / Mike clarke / ANP

IJsland ijskoud voor ex-bankiers

Vorig jaar januari zijn in IJsland twee oud-topmannen van de failliete bank Landsbanki gearresteerd, onder meer op verdenking van handel in voorkennis, fraude en manipulatie. Het vermoeden heerst dat zij zich verrijkten vlak voordat Landsbanki, moederbedrijf van het bekende Icesave, failliet ging.

Ook voormalige topbestuurders van de omgevallen IJslandse Kaupthing-bank zijn opgepakt.

Zij worden ervan verdacht dat ze de cijfers van hun bank kunstmatig opgeklopt hebben en gauw tonnen naar bankrekeningen in Luxemburg

hebben overgeheveld toen duidelijk begon te worden dat de zaak niet meer te redden was.

Ook SP-europarlementariër Dennis de Jong heeft aansprakelijkheid van de topmensen in de financiële wereld op zijn verlanglijstje staan. In zijn ‘SP-actieplan tegen speculanten’ stelt hij: ‘Personen achter de speculatie moeten persoonlijk aansprakelijk zijn zodat verantwoordelijk gedrag afgedwongen wordt.’ De Jong: ‘Het gaat om het gedrag van mensen die de crisis mede hebben veroorzaakt. Ik vind het interessant dat uitgerekend in de Verenigde Staten falende bankiers wél persoonlijk aansprakelijk worden gesteld. De mensen vinden het daar blijkbaar heel leuk om op tv te zien hoe bij zo’n bankier door een aanklager de duimschroeven worden aangedraaid. Ik heb op tv gezien hoe het Amerikaanse Congres bankiers aan een kruisverhoor onderwierp. Zit daar zo’n bankdirecteur met droge ogen te vertellen dat hij die riskante financiële producten waarmee zijn bank werkte zelf niet eens snapte. Alsof dat een excuus is. Ik zou zeggen: informéér je dan over wat er in je bedrijf gaande is.’ Niet dat De Jong vindt dat de typisch Amerikaanse claimcultuur naar Europa moet komen. ‘Maar ik vind het wel opvallend dat de Amerikaanse justitie zo optreedt, want het hele systeem van de ongeremde financiële markten is juist uit de VS komen overwaaien. Nou, ik hoop dat dat juridische aspect ook deze kant op komt waaien.’

Of dat snel werkelijkheid wordt? Dennis de Jong stelt vast dat Brussel weliswaar intenties aan de dag legt om de financiële markten aan banden te leggen, maar volgens hem heeft de financiële lobby nog een veel te dikke vinger in de pap (zie ook de Tribune van november 2011: ‘Zonder bankenlobby hadden we geen Europese financiële crisis gehad’) . De Jong: ‘Soms vragen Europese regeringsleiders letterlijk aan de bankiers of ze bij een Europees topverleg komen zitten. Ik bedoel maar.’ En hoe enthousiast zouden die bankiers zijn over een Europees voorstel dat hun eigen persoonlijke aansprakelijkheid regelt? Vooralsnog fungeren de meeste Europese politici als biljartballen en hanteren de bankiers de keu.

Toch was het de politiek die Dirk Jens Nonnenmacher in maart vorig jaar tot aftreden dwong. De deelstaatregeringen van Sleeswijk-Holstein en Hamburg hadden schoon genoeg van de miljardenverliezen en de voortdurende schandalen binnen ‘hun’ HSH Nordbank en stuurden Nonnenmacher de laan uit. De spreekwoordelijke druppel vormde het feit dat de langharige bankchef een bonus van 2,9 miljoen euro ten deel viel, terwijl de bank met belastinggeld overeind gehouden moest worden. Via de media werd een opmerkelijke clausule in het bonus-

contract openbaar: mocht justitie ooit overgaan tot vervolging van Nonnenmacher dan was het de bank niet toegestaan om die 2,9 miljoen van hem terug te vragen...

Belastingparadijzen en kinderporno

In de periode 2009-2011 publiceerde het Duitse weekblad Der Spiegel tientallen artikelen over de affaires bij de HSH Nordbank. De meest onthutsende onthullingen in vogelvlucht.

- In maart 2009 stapt Werner Marnette, minister van Economische Zaken van de deelstaat Sleeswijk-Holstein, uit eigen beweging op. Hij vertrouwde de jaarcijfers van de HSH Nordbank niet en wilde geen medeverantwoordelijkheid meer dragen voor de risico’s die de HSH Nordbank bleef nemen.

- In de HSH-top was een tijd lang Engels de voertaal. Dat zou er onder meer toe geleid hebben dat wanneer de nauwelijk Engels sprekende baas het over ‘strategy’ had, de rest van de directie ‘tragedy’ verstond.

- Oktober 2008: De Amerikaanse jurist Douglas Wigdor doet aangifte tegen de HSH Nordbank vanwege het ontslag van een HSH-manager van het filiaal in New York. Laatsgenoemde werd de laan uitgestuurd, nadat hij zijn onvrede had geuit over het feit dat een knappe jonge vrouw die op de managementafdeling werkte systematisch bevoordeeld zou zijn en met taken opgezadeld werd waar ze helemaal geen verstand van had. Vrouwelijke collega’s zouden het HSH-filiaal als bordeel betiteld hebben.

- In september 2009 doet de Amerikaanse justitie een inval in het New Yorkse HSH-filiaal. Op de computer van de toenmalige, als kritisch bekend staande filiaalleider werd kinderporno gevonden. Op instigatie van de HSH-top in Duitsland zou de vuiligheid stiekem door derden op die computer geïnstalleerd zijn om het ontslag van de filiaalleider te rechtvaardigen.

- Begin 2009 lekken interne HSH-documenten uit die doen vermoeden dat de bank redacties van kranten en tijdschriften liet bespioneren. Al eerder zou een voormalige HSH-employee dag en nacht geschaduwd en afgeluisterd zijn.

- In 2009 wordt een lijst bekend waar de HSH Nordbank naast Hamburg, Kiel en New York nog meer allemaal ‘vestigingen’ heeft. Genoemd worden onder andere de belastingparadijzen Cayman-eilanden, Luxemburg, Guernsey en Jersey. Noch de Duitse fiscus noch de diverse toezichtsinstanties kunnen daar de boeken inkijken.

Lees online