Tribune 12/2002 Koffie Verkeerd!

Tribune 13 december 2002

Koffieboeren over de hele wereld gaan zwaar gebukt onder alsmaar dalende koffieprijzen, terwijl de winsten van de grote branders – in Nederland vooral Douwe Egberts – onverminderd hoog blijven. Novib vindt dat geen ‘zuivere koffie’ en startte een internationale campagne. Onder het alleszeggende motto Make Trade Fair (‘Maak Handel Eerlijk’).

Kinderen naar school sturen, of de doktersrekening betalen, voor steeds meer van de 25 miljoen(!) arme koffieboeren die de wereld telt zit het er niet meer in. Een pond koffie doet iets minder dan 48 dollarcent (de zogenaamde 'samengestelde indicatorprijs'). Dat betekent dat de koffie ver onder de productiekosten wordt verkocht en boeren verlies leiden op hun werk. Reden voor Novib om een wereldwijde actie te beginnen. Met als doel de koffiecrisis snel en duurzaam te bezweren. Wat er volgens Novib moet gebeuren, is dit: Terugdringen van de overproductie door diversificatie; betalen van eerlijke prijzen aan de boeren; internationale regels voor de handel in koffie; implementatie van kwaliteitseisen en zelfs het vernietigen van grote koffievoorraden.

Er is teveel koffie op de markt, zo'n acht procent meer dan eigenlijk nodig is. Dat wordt onder meer veroorzaakt door de enorme vlucht die Vietnam de laatste tien jaar als koffieproducent heeft genomen. Het land is inmiddels de grootste Robusta-producent ter wereld en de op één na grootste Arabica-producent. Arabica-soorten leveren een verfijndere koffie op, minder bitter dan Robusta, waardoor er ook een betere prijs voor wordt betaald. De Vietnamese Robusta werd de laatste jaren verkocht voor ongeveer de helft van de productiekosten. Om de koffieboeren toch het hoofd boven water te kunnen laten houden, verleende de regering noodgedwongen extra kredieten. Dat lijkt een kwestie van het paard achter de wagen spannen, want: hoe meer koffie, hoe lager de prijs!

De vraag waarom boeren nog koffie produceren als ze dat onder de kostprijs moeten verkopen, beantwoordt Bert Beekman, koffie-campagneleider van Novib, als volgt: 'Koffie is een lange-termijn plant, te vergelijken met een boomgaard. Je investeert in koffieplanten, maar het duurt jaren voordat je daar opbrengst van hebt. En ook als op dat moment de prijzen gigantisch dalen, kun je niet zomaar overschakelen op iets anders. Dat zou een enorme kapitaalvernietiging betekenen. Boeren met een paar hectaren koffieplanten hebben de keus niet om dit jaar in koffie te doen, volgend jaar iets anders en als de prijzen eenmaal op peil zijn weer op koffie over te gaan. Zo werkt dat niet. Dus kan de Vietnamese overheid niet veel anders doen dan die boeren nu te helpen overleven.'

'De kleine Starbucks-branderij houdt wel degelijk rekening met de belangen van de koffieboeren, zonder daaraan failliet te gaan'

Het is één van de redenen voor Novib om te pleiten voor eerlijkere koffieprijzen en – via de campagne – de grote koffiebranders onder druk te zetten om over te stappen op koffie die een prijs oplevert waar koffieplukkers ook écht van kunnen leven. De machtsconcentratie bij vier grote koffiebranders maakt het er niet makkelijker op. De meeste koffieboeren zijn slecht georganiseerd en kunnen niet onderhandelen met multinationals als Sara Lee, Nestlé, Procter & Gamble of Kraft. Toch is Novib niet pessimistisch. Bert Beekman: 'Koffie met het Max Havelaar-keurmerk is nog steeds winstgevend en de kleinere Starbucks-branderij houdt rekening met de belangen van de koffieboeren, zonder failliet te gaan. Daarnaast wordt bij Ahold gewerkt aan een normering van alle wereldwijde koffieaankopen, zodat het milieu én de boer er beter vanaf zullen komen. De aandeelhouders van de grote branderijen hebben dus iets om een voorbeeld aan te nemen.'

Tot 1989 golden er internationale regels over koffiehandel, die jarenlang zorgden voor een zekere stabiliteit op de koffiemarkt. Bert Beekman: 'Landen maakten afspraken over het beperken van de productie of het aanleggen van voorraden als er teveel op de markt kwam. Zo hielden ze de prijs op een niveau waar de boeren mee konden leven. Een dergelijk systeem moet er nu ook weer komen, maar dan zonder de nadelen van de toenmalige regels. Die waren nogal inflexibel door een strikte quotumtoewijzing en bovendien hielden niet alle koffieproducerende landen zich daar aan. In 1989 trokken de VS en Brazilië zich terug en sindsdien is de koffieprijs gehalveerd. Maar dat het mogelijk is, is duidelijk en daar pleiten wij dan ook voor. De Europese Unie heeft ook een verantwoordelijkheid en zou moeten meehelpen met het beter afstemmen van vraag en aanbod op de markt.'

'Als niet alle Chinezen plotseling een kop koffie per dag extra gaan drinken zit er niets anders op dan de koffieproductie te beperken'

Eén onderdeel van de Novib-campagne heeft in Nederland al tot succes geleid: het pleidooi voor onderzoek naar diversificatieprojecten zal door de regering bij de Europese Raad worden aangedragen en verdedigd. Beekman: 'Als niet alle Chinezen plotseling een kop koffie per dag extra gaan drinken zit er niets anders op dan de koffieproductie te beperken. Maar de boeren die nu nog in die branche zitten moeten dan wel de kans krijgen iets anders te gaan doen. Dat kost tijd en geld. Dat moet er komen, anders gaan hele landen naar de knoppen. Burundi bijvoorbeeld haalt 80 procent van al haar exportinkomsten uit koffie, Ethiopië is voor de helft van haar deviezen afhankelijk van koffie en tien procent van alle Hondurese boeren halen hun inkomsten uit de koffieteelt. Door de lage prijzen lopen ze nu miljarden dollars mis. Sommige landen kunnen daardoor hun buitenlandse schulden al niet meer afbetalen.'

Één manier om boeren te stimuleren over te schakelen op andere producten dan koffie, is het instellen van kwaliteitsnormen. Arabica-koffie is beter dan Robusta en die laatste soort zou dan ook minder op de markt moeten komen. Bert Beekman: 'Arabica koffie groeit vooral in hoger gelegen streken waar verder weinig wil groeien, Robusta daarentegen kun je op heel veel plaatsen verbouwen. Dus als je nu probeert om vooral Robusta-kwekers te laten overschakelen, haal je niet alleen de kwaliteit van de koffie omhoog, maar spreek je ook precies die groep boeren aan met de beste mogelijkheden om iets anders te verbouwen. De slechtste koffie groeit op de beste gronden. Het klinkt paradoxaal, maar dat biedt dus wel kansen.'

'Om hun positie op de markt veilig te stellen en de prijzen laag te kunnen houden, hebben de multinationals zelf koffiebergen aangelegd'

Om de Novib-campagne volledig te laten slagen, moet ook nog een niet onaanzienlijk ander probleem worden opgelost: het slechten van de koffiebergen. Wat in Bijbelse tijden al gebeurde – tijdens de vette jaren voedselvoorraden aanleggen voor de magere jaren – hebben de vier grootste koffiemultinationals vertaald naar hun eigen toko, om zodoende hun positie op de markt veilig te stellen. Een misoogst in Brazilië of een overstroming in Vietnam kan de hoeveelheid koffie die op de markt gebracht wordt plotseling flink doen afnemen, met als gevolg dat er hogere prijzen betaald zouden moeten worden aan de boeren die nog wél kunnen leveren. Precies voor dat soort eventualiteiten hebben de multinationals een voorraad achter de hand: als er om wat voor reden dan ook minder koffie geproduceerd wordt, weten zij de prijs alsnog laag te houden door een deel van hun koffieberg zelf op de markt te brengen. Zo wordt het de kleine boeren wel erg moeilijk gemaakt. Vandaar dat het vernietigen van deze voorraden onderdeel is van de Novib-strategie. Beekman: 'Vooral de enorme hoeveelheden inferieure Robusta zijn ons een doorn in het oog. Die zouden definitief aan de markt onttrokken moeten worden. Maar dan moeten we natuurlijk wel met geld over de brug komen. Ik vind dat een taak voor donoren, overheden en bijvoorbeeld de Wereldbank. En het bedrijfsleven zelf zal ook haar bijdrage moeten leveren.'

Novib is optimistisch over haar kansen. Beekman: 'In de cacao- en textielbranche zie je dat grote bedrijven aangesproken kunnen worden op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Druk van consumenten speelde daarin een rol en dat kan ook bij koffie. Max Havelaar heeft nu in Nederland een marktaandeel van 3 procent, maar in Zwitserland is dat het dubbele. Speelde eerlijke koffie vroeger in de Wereldwinkels nog een rol in het tot stand brengen van een bewustwordingsproces bij de klant, tegenwoordig gaat het daar ook vooral om het verhogen van de omzet. Bert Beekman: 'Ja,' dat is wel veranderd. Het gaat nu om marketing en de indirecte effecten van meer eerlijke koffie op de handel en wandel van de grote branders. Ons uiteindelijke doel is een goede en legitieme vrije marktwerking, met goede prijzen voor iedereen die daarin werkzaam is. En daarvoor moeten de monopolies doorbroken worden.'