Spanning 10/2012 :: Utopieën met een hoog werkelijkheidsgehalte

Polo Garaia een van de coöperaties van Mondragón

Tekst: Hans van Heijningen Foto: Mondragón-Corporation

Socialisten zijn geen luchtfietsers en hebben in die zin niets met romantische vergezichten die het zicht op de werkelijke wereld eerder versluieren dan verhelderen. Daarbij komt dat de weg naar de hel geplaveid is met schone voornemens. Wat we nodig hebben zijn ‘reële utopieën’, reële projecten die richtinggevend zijn bij onze zoektocht naar sociale verandering, naar haalbare idealen, die op sommige plaatsen in praktijk worden gebracht. Erik Olin Wright ging de uitdaging aan en schreef een boek over het huidige kapitalisme, de alternatieven daarvoor en de manier waarop die stapje voor stapje gerealiseerd zouden kunnen worden.

Met de kennis van nu kunnen we het verleden duiden, maar met zekerheid iets zeggen over de toekomst is een brug te ver. Het determinisme van Marx, die het mechanisch karakter van de overgang van het kapitalisme naar het socialisme theoretisch onderbouwde, blijkt niet juist te zijn. Zeker in de huidige tijd hebben socialisten meer vragen dan antwoorden. Het zoeken naar nieuwe antwoorden op oude en nieuwe uitdagingen is in het kort de inzet van een complex studieproject van de Analytical Marxism Group, waar Erik Olin Wright sinds 1981 deel van uitmaakt. Wright, die zijn bevindingen vanaf 2005 tijdens vijftig lezingen in achttien landen deelde met andere onderzoekers, docenten, studenten en activisten, heeft zijn ervaringen en inzichten te boek gesteld in Envisioning Real Utopias. Daarbij gaat Wright niet over een nacht ijs; hij zoekt de nuance en komt bij voorkeur met praktische voorbeelden, die model staan voor de door hem gewenste ontwikkelingen. In zijn uitwerking gaat de auteur buitengewoon grondig te werk. Hij is niet alleen op zoek naar argumenten en voorbeelden die zijn betoog onderbouwen, maar ook naar praktijkvoorbeelden die zijn eigen positie relativeren of onderuit dreigen te halen. Een voorbeeld daarvan is Mondragón; want prachtig hoor, die omvangrijke coöperatieve beweging in Baskenland, maar wat te denken van het feit dat slechts 40 procent van de werknemers eigenaar-werknemer is, dat de coöperatie op grote schaal gebruik maakt van loonarbeid en dat de Brazilianen die er zakelijk bij betrokken zijn geraakt het qua participatie behoorlijk af laten weten. Wright maakt het zichzelf niet gemakkelijk, wat zijn zoektocht naar het sociale in het begrip socialisme overtuigend maakt.

Nooit achteroverleunen

Of we het nu leuk vinden of niet, van het kapitalisme zijn we volgens Wright voorlopig nog niet af. Niet dat dit systeem deugt, want de vrijemarkteconomie is in tegenspraak met gelijke kansen voor iedereen, bevordert het kortetermijndenken, is verspillend en springt onverantwoord om met natuurlijke reserves, afval en vervuiling. Om nog maar te zwijgen van de grote excessen die voortkomen uit het imperialisme en militarisme. Juist omdat het te veel mensen ontbreekt aan eten, kleding, een dak boven het hoofd, toegang tot gezondheidszorg en de mogelijkheid om volwaardig mee te draaien in de maatschappij, is het zoeken naar alternatieven een morele plicht en een politieke noodzaak. Bij ons zoeken hebben we behoefte aan een socialistisch kompas: uitzoeken wat er mis is, de kritiek op het kapitalisme toegankelijk maken, met geloofwaardige alternatieven komen en nadenken over strategieën om tot de gewenste veranderingen te komen.

In zuivere vorm bestaat het kapitalisme overigens niet. Of we het nu over kapitalisme, etatisme (de sterke staat als bron van welvaart en welzijn) of socialisme hebben, in de praktijk zijn het hybride systemen waarin elementen van de andere systemen terug te vinden zijn. Puur kapitalisme bestaat bijvoorbeeld niet omdat dit systeem zonder staatsregulering volstrekt kopje onder zou gaan. Staatsinterventies hebben de crisisbestendigheid van het kapitalisme in feite versterkt. Tegelijkertijd is de sturende capaciteit van de staat de laatste decennia ernstig in verval geraakt. Onder invloed van de neoliberale globalisering hebben staten in veel gevallen het nakijken; ze zijn niet in staat om de financiële markt en de reële economie te reguleren.

Voor moderne socialisten dient het vraagstuk van de democratie centraal te staan. Daarbij moeten we ons niet in de eerste plaats richten op de sterke staat, maar op het ontwikkelen en opbouwen van sociale machtsstructuren vanuit de ‘civil society’. Concreet gaat het dan om de praktijk van stedelijke budgetplanning, zoals die door de PT (de partij van Lula) al tientallen jaren in Braziliaanse steden als Sao Paolo en Porto Alegre wordt toegepast; het wereldwijde encyclopedische Wikipedia-netwerk (gebaseerd op vrijwilligheid, onbetaalde participatie, vrije toegang en democratische regulering); Quebecs sociale economie rond kinder- en ouderenzorg; internationale solidariteitsfondsen, fairtrade-initiatieven, ruilsystemen en opvanghuizen; de Mondragón-coöperaties in Baskenland en tal van andere initiatieven die vanuit de basis ontstaan zijn en op gespannen voet staan met de kapitalistische markteconomie. Socialisten moeten voorwaarden scheppen die gunstig zijn voor meer democratie en rechtvaardigheid. Het socialisme als systeem waarin de sociale tegenstellingen en destructieve krachten geleidelijk aan verdwijnen en waarin een permanent emancipatoir evenwicht zal ontstaan, zijn volgens Wright een illusie. ‘We can never relax.’

Voor socialisten is en blijft het belangrijk om de meest schadelijke praktijken van het kapitalisme te bestrijden. Bij het verwezenlijken van onze alternatieven is het raadzaam om gebruik te maken van meerdere strategieën, die elk afzonderlijk niet eenvoudig of onproblematisch zijn. Zo moeten we de open ruimten die binnen de markteconomie ontstaan op niet-kapitalistische wijze invullen, moeten we – zoals dat in Duitsland en de Scandinavische landen gebruikelijk is – polderen en compromissen sluiten die niet alleen de stabiliteit van het land versterken, maar ook de emancipatie van werknemers en consumenten bevorderen. Bij dit alles is het belangrijk dat wij ons ervan bewust zijn dat het systeem minder solide is dan wij denken en dat er in de toekomst mogelijk ruimte ontstaat voor radicale maatschappijhervorming. Die toekomst laat zich zoals gezegd niet vastleggen. Onbedoelde effecten blijken op tal van momenten de loop van de geschiedenis te bepalen. De strijd tegen apartheid en raciale achterstelling en de emancipatie van de vrouw in de moderne samenleving zijn voorbeelden van diep ingrijpende maatschappelijke transformaties die vrijwel niemand voorzag voordat ze plaatsvonden.

Volgens Wright gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat het kapitalisme voor een meerderheid van de mensheid momenteel een natuurlijk gegeven lijkt. De overtuiging en het optimisme dat volgens Gramsci nodig is om tot een andere wereld te komen, is momenteel ver te zoeken in de ontwikkelde landen. Ervan uitgaande dat radicale alternatieven (de vernietiging van het kapitalisme en de opbouw van een socialistisch systeem) gepaard gaan met een langere periode van crisis en ontberingen, is het twijfelachtig dat een meerderheid van de bevolking in de hoogontwikkelde landen zich met zo’n perspectief zal verbinden.

Vanuit een negatief perspectief kun je aanvoeren dat het opvullen van gaten gerommel in de marge is, dat nergens toe zal leiden. Van symbiotische initiatieven kun je zeggen dat ze puur systeembevestigend zijn en dat radicale alternatieven binnen de economisch hoog ontwikkelde landen vrijwel geen kans maken. Vanuit een optimistisch perspectief kan het ontwikkelen van kleinschalige alternatieven het bewustzijn versterken dat een andere wereld mogelijk is. Het toepassen van symbiotische strategieën zou de ruimte kunnen vergroten om vanuit de basis nieuwe initiatieven te ontwikkelen. Zo’n aanpak zou er op termijn toe kunnen leiden dat zich systeembreuken voor gaan doen en dat projecten die aansturen op radicale omvorming een kans krijgen. Zoveel mag duidelijk zijn: socialisme is allesbehalve eenvoudig en het vergt een lange adem.

Envisioning Real Utopias

Erik Olin Wright

Uitgever: Verso Books

288 pagina’s

ISBN: 9781844676170

Prijs: €24,99