Rekenschap afleggen is de basis van onze democratie

Het Verantwoordingsdebat in de Kamer gaat mede om de vraag of de politiek weer zelf diensten gaat uitvoeren die vroeger aan de markt zijn overgelaten.

In tijden van crisis hebben mensen behoefte aan zekerheid. Op sociaal- economisch gebied, maar ook in de politiek. Kiezers willen kiezen. En politici moeten die keuze mogelijk maken. Door voor de verkiezingen helderheid te geven over de regering van hun voorkeur. Maar vooral door aan te geven waarvoor de politiek wel of niet verantwoordelijk is.

Vandaag houdt de Tweede Kamer het jaarlijkse Verantwoordingsdebat, waarin verantwoording wordt afgelegd over het beleid van het afgelopen jaar. Wij nodigen de politieke leiders uit om, in dit laatste debat voor de verkiezingen, uit te spreken waarvoor kiezers hen de komende vier jaar verantwoordelijk kunnen houden. Mensen hebben de afgelopen decennia steeds meer inspraak gekregen, maar steeds minder zeggenschap. Via opiniepeilingen, burgerinitiatieven, referenda en inspraakavonden proberen bestuurders mensen bij politieke beslissingen te betrekken. Maar diezelfde politiek heeft zichzelf steeds meer op afstand gezet van de samenleving.

Woningcorporaties moeten bedrijfsmatig werken, openbaar vervoerbedrijven zijn geprivatiseerd en grote energiebedrijven zijn verkocht. In het onderwijs, de zorg en de sociale zekerheid is de uitvoering van het beleid uitbesteed aan een nieuwe klasse van publieke managers, die zich nog nauwelijks laat aansturen door de politiek. Politici van rechts tot links beloofden dat meer marktprikkels zouden leiden tot efficiëntere en goedkopere dienstverlening. Die belofte werd niet waargemaakt. Nog nooit ging de publieke sector gebukt onder zoveel toezicht en bureaucratie.

Een ander probleem van marktwerking is dat de overheid mensen steeds meer is gaan benaderen als consument. Publieke dienstverleners leveren een ‘product’ aan een ‘klant’. Die kan kiezen uit meer woningen, maar heeft steeds minder invloed op het beleid van zijn woningcorporatie. Die kan kiezen uit meer zorgaanbieders, maar heeft steeds minder zeggenschap over de inrichting van de zorg. Energiebedrijven zijn er genoeg, maar hun beleid wordt steeds meer gemaakt in buitenlandse directiekamers.

De keuze om publieke diensten uit te besteden is gemaakt op basis van ideologische motieven: het geloof dat de vrije hand van de markt – zonder democratisch toezicht – de samenleving beter kan organiseren dan de gebonden handen van politici. Maar rekenschap afleggen is de basis van onze democratie. Politici die zeggen ‘daar ga ik niet over’ zouden niet mee mogen doen aan verkiezingen.

De keuze voor vermarkting van overheidstaken is ook ingegeven door politieke luiheid. Bouwen van goedkope huizen, organiseren van openbaar vervoer of opwekken van duurzame energie, dat is niet altijd gemakkelijk. Laat staan het organiseren van goed onderwijs, toegankelijke zorg en sociale zekerheid. Veel politici vonden het erg aantrekkelijk om dit moeilijke werk over te laten aan anonieme markten, die geen verantwoording hoeven af te leggen, en publieke managers, die niet kunnen worden weggestemd.

De politiek is de afgelopen jaren steeds meer geworden tot een supermarkt die voorverpakte producten verkoopt waarover mensen weinig meer te zeggen hebben. In een democratie hoort de politiek echter een werkplaats te zijn, waar mensen meebeslissen over wat van ons allemaal is. De komende verkiezingen gaan niet alleen over de vraag wie de mooiste plannen heeft, maar ook hoe we verantwoordelijkheid nemen voor de publieke sector. Niet alleen over welk waspoeder het witste wast, maar wie onze was gaat doen.

De regering legt donderdag verantwoording af over het verleden. Wat heeft ze geleerd van de economische crisis? Maar deze Verantwoordingsdag is ook het moment waarop politieke leiders moeten aangeven hoe zij verantwoordelijkheid nemen voor de toekomst. Welke diensten gaan we zelf organiseren en welke verantwoordelijkheden stoten we af? Maken we publieke diensten afhankelijk van marktprikkels, of onderwerp van democratische controle? Als politieke leiders die keuzes niet maken, hebben de kiezers straks niets te kiezen.