De overheid als marktmeester

Binnen het basis- en voortgezet onderwijs werden het, ongeveer tien jaar later, de Cito-scores die een scherper overheidstoezicht op het onderwijs mogelijk maakten. Opvallend genoeg nam niet het ministerie, maar dagblad Trouw hierin het voortouw. In samenwerking met onderwijssocioloog Jaap Dronkers maakte de krant in 1997 voor het eerst de Cito-scores van middelbare scholen openbaar. Hans Wansink, een warm voorstander van marktwerking in het onderwijs, noemde dit in 2001 de belangrijkste ontwikkeling in het onderwijs van de laatste tien jaar. Eindelijk werden scholen beoordeeld op basis van hun prestaties.

Cijferdictatuur

Bijna twintig jaar later kunnen we vaststellen dat de hoge verwachtingen over kwaliteitsverbetering door concurrentie niet zijn ingelost. De voornaamste reden hiervoor heeft te maken met wat de journalisten Jesse Frederik en Sanne Blauw de ‘cijfer­dictatuur’ hebben genoemd. Frederik en Blauw wijzen erop dat normen die door bestuurders in cijfers worden uitgedrukt, vaak alleen op papier worden behaald. Dat komt omdat het voldoen aan de papieren norm vaak veel eenvoudiger is dan veelomvattender hervormingen om die norm ook in de praktijk te verwezenlijken.

Enkele voorbeelden: wie een hoger slagingspercentage nastreeft kan leerlingen beter onderwijs geven, maar kan ook de normen verlagen of daarmee sjoemelen. Wie aan de universiteit een hogere status verlangt als onderzoeker, kan meer prioriteit geven aan onderzoek of harder werken, maar kan ook knoeien met de resultaten of het werk van anderen als eigen werk presenteren. Wie goede slagingspercentages wil, kan leerlingen die mogelijk nét VWO zouden kunnen, misschien maar beter naar de HAVO doorverwijzen. Geen van deze maatregelen leidt tot beter onderwijs; integendeel. Maar in alle gevallen leidt dergelijke gedrag (zolang het althans niet wordt opgemerkt) op papier tot betere resultaten.

Perverse prikkels

Al met al kun je je afvragen wat de vermarkting van het onderwijs heeft opgeleverd. De laatste jaren wordt dan ook steeds minder over marktprikkels, en steeds meer over ‘perverse’ prikkels gesproken. Prikkels die in de praktijk aanzetten tot het verkeerde gedrag. De strijd tegen deze marktwerking kan de vorm aannemen van protesten tegen ‘het neoliberalisme’ en de ‘overspannen verwachtingen van de markt’. Maar misschien kunnen de voorstanders van de markt ook met hun eigen wapens worden verslagen. Want hoe heette een overheid die kunstmatig een markt in het leven roept vóór de val van de Berlijnse Muur ook alweer? In liberale kringen werd altijd fel van leer getrokken tegen de ‘planeconomie’, omdat een overheid die zelf een markt ontwierp, tegen het probleem aan zou lopen dat zij vraag en aanbod nooit kon overzien, laat staan dat zij beide op elkaar zou kunnen afstemmen. Als liberalen bij dat standpunt blijven – en daar heeft het alle schijn van – rest de SP slechts de vraag te stellen waarom marktje spelen binnen de overheid nu wél mogelijk zou zijn. De resultaten van dertig jaar markt­beleid zullen het niet makkelijk maken om op die vraag een over­tuigend antwoord te formuleren.