Niet rijker, maar gelijker: de weg naar een gelukkige samenleving

Het gevoel voor rechtvaardigheid breekt

‘Je staat altijd op beschikbaar en houdt je tijd vrij, maar je wordt bijna niet opgeroepen. En dan zie je je bankafschrift van 56 euro en denk je: ik ben eigenlijk gek, dat ik het doe voor dit geld. Maar ja, wat kun je anders?’

De brand erin steken, denk je al snel, als je dit fragment hoort uit een uitzending van NCRV Monitor over flexwerk. Het is niet eerlijk. Ongelijkheid knaagt aan een diepe, fundamentele basisbehoefte die bij ieder mens diep in de genen zit: die van rechtvaardigheid. Het klopt niet dat je de hele week vrijhoudt en niet boven de bijstandsnorm uitkomt, terwijl anderen met veel minder zorgen jouw jaarinkomen in een week verdienen en je minister-president jouw frustratie weglacht. In Nederland zijn de 40 procent laagste inkomens er de afgelopen veertig jaar op achteruit gegaan. De hoogste koopkrachtstijging concentreert zich juist bij de hoogste inkomens. 

Waar komt dat diepgewortelde gevoel van rechtvaardigheid vandaan? De Nederlandse bioloog Frans de Waal vond het antwoord bij de apen. In een experiment zet hij twee apen gescheiden van elkaar (maar wel in elkaars blikveld) in een kooi, en geeft ze een stuk komkommer in ruil voor een steentje. Apen kunnen dit eindeloos blijven herhalen. Vervolgens geeft hij de eerste aap voor hetzelfde steentje een druif, iets wat apen veel lekkerder vinden. Ook de tweede aap is blij: er wordt nu blijkbaar in druiven betaald. Maar de tweede aap blijft gewoon komkommer krijgen. Hij probeert het één, twee, drie keer, steeds agressiever, maar blijft komkommer krijgen, en de eerste aap druiven. Dan ontbrandt de tweede aap in woede en smijt de steen weg: bekijk het maar, ik stop ermee. In 2011 ging het filmpje rond als verklaring voor Occupy Wall Street.

Sinds de jaren tachtig lijkt het sociale contract gebroken, schrijft econoom Joseph Stiglitz. In de hele westerse wereld zijn lonen, productiviteit en winsten ontkoppeld: de lonen blijven achter, terwijl productiviteit en vooral winsten stijgen. Om de metafoor door te zetten: de financiële sector krijgt druif na druif, de rest nog steeds komkommer, in steeds kleinere stukjes. Maar de prijzen stijgen door. Een half miljoen Nederlanders heeft meerdere banen om rond te komen. De helft van de 1,2 miljoen Nederlanders in armoede komt uit een gezin waar inkomen uit werk het hoofdinkomen vormt. Ongelijkheid breekt het gevoel voor rechtvaardigheid.

Maar werknemers zijn geen goede doelen, schrijft de filosoof Thomas Scanlon. ‘Ze hebben gewoon recht op een eerlijk deel van de welvaart die ze zelf produceren, maar dat hen ontnomen wordt door ongelijke machtsverhoudingen. We hoeven het niet te accepteren als anderen ons tot loonslavernij dwingen, steeds meer vrijheid afpakken, ons de kans ontnemen om te leven zoals we dat zelf willen. De rijken spelen vals als ze hun geld verdienen in een competitie waarin ze anderen uitsluiten van deelname, en waarin ze zelf de regels en belastingwetten opstellen die henzelf bevoordelen.’ 

De democratie holt uit

‘We moeten kiezen,’ zei Louis Brandeis, een lid van het Amerikaanse Hooggerechtshof, een eeuw geleden. ‘Of je hebt democratie, of een schrijnende ongelijkheid van de omvang waarin we die nu hebben. Allebei kan niet.’ Volgens Thomas Piketty, auteur van Kapitaal in de 21e eeuw, zijn we hard op weg de ongelijkheid van begin twintigste eeuw weer te evenaren.

Democratie gaat uit van de morele gelijkwaardigheid van alle mensen. Omdat we als individuen gelijke morele rechten hebben, kunnen collectieve besluiten ons alleen dwingend worden opgelegd als ze tot stand gekomen zijn op een manier die recht doet aan die morele gelijkwaardigheid. Een kleine groep die besluiten voor ons allemaal neemt, ervaren we als onrechtvaardig en ondemocratisch: dit is niet de wil van de demos – het volk.

De oplossing van de systeemcrisis van 2008 bewijst de spanning van rechter Brandeis. Ineens stonden de belangen van honderden miljoenen wereldburgers en een handjevol systeembanken tegenover elkaar. Wie moest er voor de crisis betalen? Moesten de banken hun verlies nemen en dus flink kleiner worden of failliet gaan, of moesten overheden de banken overeind houden met honderden miljarden financiële injecties, die overal ter wereld werden weggetrokken uit de publieke middelen, wat tot een onnoemelijke hoeveelheid menselijk drama zou leiden? Het werd het laatste. 

Ergens gaat er dus iets mis met onze democratische besluitvorming. Kort nadat we parlement en regering bij elkaar gestemd hebben, lijkt het Binnenhof op te gaan in de mistdampen van een parallel universum waarin lobbygroepen en financiële markten een directere toegang hebben tot de volksvertegenwoordigers dan de burgers die hen gekozen hebben. Mensen vinden rechtvaardigheid belangrijker dan winstmaximalisatie, blijkt steeds opnieuw uit onderzoek. Een grote meerderheid van de mensen in alle westerse democratieën vindt dat niet het groeicijfer van een economie bepalend zou moeten zijn voor de politieke keuzes, maar een vorm van sociale welvaart of geluk. Kijk naar het beleid, en het is niet eens een discussie. De afschaffing van de dividendbelasting voor buitenlandse aandeelhouders – kosten: 1,4 miljard euro – stond in geen enkel verkiezingsprogramma. Toch gebeurt het op aanraden van Shell en VNO-NCW. Niet de wil van het volk, maar het grote geld bepaalt onze waarden en politieke doelen, zegt econoom Joseph Stiglitz: een typisch verschijnsel van te grote ongelijkheid.

Zelfs geluk raakt te koop

Volgens de Amerikaanse filosoof Michael Sandel zijn we vanuit een markteconomie in een marktsamenleving beland. Van een middel is de markt een doel geworden: de hoofdwaarde van waaruit uiteindelijk alles berekend wordt. Van een universitaire studie tot een ecosysteem, van een lerarensalaris tot de waardigheid van een menselijk leven. In de Verenigde Staten kun je een dakloze een nacht in een rij laten staan en daarvoor betalen, zodat je de volgende dag ergens als eerste naar binnen kunt. Quit putting a goddamn dollar sign on every fucking thing on this planet, zei de Amerikaanse stand-upcomedian Bill Hicks ooit weinig diplomatiek: als we aan alles een prijskaartje hangen, kunnen de armen straks niets meer betalen.

Maar het kan anders. We kunnen de inkomensverschillen klein houden en investeren in een kwalitatief hoge, voor iedereen toegankelijke publieke sector waar we trots op kunnen zijn. Verschil zal er altijd zijn, en dat is prima. Maar de gevolgen daarvan mogen niet botsen met de waardigheid en de gelijkwaardigheid van ieder mens. Hoe meer ruimte we de markt geven, hoe meer we tegen elkaar uitgespeeld worden. En, zo blijkt keer op keer, daar worden de meeste mensen niet gelukkig van. Kleinere verschillen in inkomsten en vermogen brengen mensen niet alleen in welvaart, invloed, kennis en kansen, maar ook als groep bij elkaar.