Geen loopjongens van Rutte
Door de combinatie van meer taken met minder geld, is het voor SP-wethouders een stuk moeilijker geworden om hun gemeente socialer te maken. Want hoe houd je bijvoorbeeld de zorg in stand als er steeds maar op bezuinigd wordt door Rutte en kompanen? Als burgemeesters in oorlogstijd proberen de SP-wethouders achteruitgang te voorkomen, tot de grens is bereikt.
‘Eigenlijk toch weer de thuiszorg.’ Mathijs ten Broeke, sinds 2018 wethouder in het Gelderse Zutphen, vertelt over zijn eerste ervaring met het gemeentebestuur. Weliswaar had hij met ROOD eerder al meegedaan aan de acties voor een nieuwe skatebaan, maar de avond van het protest bij het gemeentehuis had hij gemist. Pas toen de afdeling in 2012 besloot om actie te voeren voor de thuiszorg, kwam hij met het gemeentebestuur in aanraking.
‘In die tijd voerden wij actie, omdat de gemeente besloot dat de thuiszorg zo goedkoop mogelijk moest worden aanbesteed. Natuurlijk zat daar een landelijke bezuiniging achter, maar het gemeentebestuur wilde zelf ook geld overhouden voor andere dingen, zoals een miljoenen kostend cultuurpaleis. Samen met de mensen uit de thuiszorg verzetten wij ons tegen de voorgenomen bezuiniging. Later werd het protest breder: tegen de aanbestedingen en tegen de commerciële bedrijfjes. En het werd ideologischer: tegen de marktwerking.’
In de jaren die volgden bleef de SP in Zutphen – tegen de landelijke trend in – aandringen op het behoud van goede thuiszorg. Dankzij aanhoudende acties werden de ergste plannen voorkomen. Toen de SP in 2018 de tweede partij werd bij de gemeenteraadsverkiezingen, kwam het moment van de waarheid: kon met deelname aan het gemeentebestuur de markt uit de zorg worden gesloopt?
‘Vanaf het begin van de campagne hadden we besloten om in te zetten op het thema dat veel mensen bezighield, dat we zelf groot hadden gemaakt en waarop we het verschil konden maken: de thuiszorg. We wisten dat als het ons zou lukken om de markt uit de thuiszorg te slopen, dat we tot veel meer in staat zouden zijn. Daar hebben we ons aan vastgehouden. In de afdeling, in de campagne, in de onderhandelingen, en daarna dus in het college. Zo zijn we in onze missie geslaagd.’
Het verschil maken
Niet overal lukt het de SP echter om op die manier het verschil te maken. Neem de gemeente Stadskanaal in Oost-Groningen, waar de socialisten ook in 2018 voor het eerst in het college kwamen. ‘Achteraf kun je daar je bedenkingen bij hebben’, aldus Lian Veenstra, die destijds door de afdeling daar werd gevraagd om wethouder te worden. ‘De afdeling had het goed gedaan bij de verkiezingen, met 4 van de 23 zetels. De verhoudingen met de grootste partij, de ChristenUnie, waren goed. Zij hadden de SP er graag bij in het college. Om de plaats in te nemen van de PvdA als linkse partij in een college met liberalen en confessionelen.’
Net als in Amsterdam, was de SP in Stadskanaal in 2018 niet per se nodig voor een raadsmeerderheid. Maar de onderhandelingen waren al in een vergevorderd stadium en het voorgestelde akkoord bevatte geen zaken waar men echt tegen was. Veenstra was al van 2014 tot 2018 wethouder geweest in de voormalige gemeente Menterwolde (inmiddels deel van de gemeente Midden-Groningen). Zij werd in het laatste stadium betrokken bij de onderhandelingen in Stadskanaal en belandde zo in een college met ChristenUnie, CDA en VVD.
Binnen twee jaar gaat het echter fout. Begin 2020 besluit de SP uit het college te stappen, omdat men niet kan leven met de aankomende bezuinigingen.
Noodklok
In de media uiten de andere politieke partijen hun ongenoegen. De SP zou weglopen als het moeilijk wordt, geen verantwoordelijkheid willen nemen, en ga zo maar door. Volgens een van hen doet Veenstra ‘een Swagermannetje’. Het is een verwijzing naar de in 2019 opgestapte SP-wethouder Kees Swagerman, die in Oldambt was begonnen aan zijn tweede termijn als wethouder. In de maanden voor zijn vertrek is Swagerman een van de eerste wethouders die de noodklok luidt over de financiële problemen waar de gemeenten voor zijn komen te staan. Veroorzaakt door een optelsom van landelijke bezuinigingen op de Wmo (bijvoorbeeld op de huishoudelijke zorg), de jeugdzorg, de sociale werkvoorziening en de inkomensondersteuning.
Swagerman roept de andere wethouders Financiën in Groningen op om alarm te slaan in Den Haag, maar vindt bij zijn collega’s geen gehoor. ‘Misschien was hij te vroeg’, denkt Veenstra achteraf. Want niet lang na zijn aftreden, wordt ook in andere gemeenten duidelijk dat het heel moeilijk wordt om de begroting rond te krijgen als er niet meer geld bij komt, of als er niet bezuinigd wordt.
Waar de SP in Oldambt op stuit, is de manier waarop collegegenoten het financiële tekort willen opvangen. De SP stelt lastenverzwaringen voor en de verkoop van aandelen in energiebedrijf Enexis. De rechtse collegegenoten willen liever bezuinigen, bijvoorbeeld op de huishoudelijke hulp, onder het mom van ‘efficiëntiemaatregelen’. In de praktijk betekent het gewoon dat mensen minder uren hulp krijgen dan ze nodig hebben. De SP-afdeling past ervoor om de mensen die zorg nodig hebben en zorg verlenen te laten opdraaien voor de tekorten, en breekt met het college.
De samenleving slopen
In Stadskanaal komt Veenstra begin 2020 voor een vergelijkbare afweging te staan. Als gevolg van de Participatiewet is de sociale werkvoorziening voor nieuwe werknemers gesloten en wordt er gekort op de subsidie per bestaande werknemer. Veenstra: ‘Dat kwam hier ontzettend hard aan. In de rest van het land leek men niet te begrijpen dat de sociale werkvoorziening hier de grootste werkgever was. Ik sprak een wethouder uit de Randstad die mij zei: ik stuur die mensen gewoon naar de bedrijven in de buurt. Ik vroeg hem of hij nooit in Oost-Groningen geweest was. Hier zitten die grote bedrijven niet, alleen maar mkb. Dat kan hier dus gewoon niet.’
De lagere Rijksbijdrage voor de sociale werkvoorziening leidt in Stadskanaal tot een enorm tekort. Veenstra: ‘Ook bij de jeugdzorg bleven de tekorten maar oplopen. Dan ga je als gemeentebestuur kijken hoe je dat kunt oplossen. We lieten rapporten maken over waar we dat geld vandaan zouden kunnen halen. Daarin stond dat de gemeente Stadskanaal vergeleken met andere gemeenten vrij veel geld uitgaf aan zorg en inkomensondersteuning. Een open deur: de mensen hier hebben een relatief laag inkomen en zijn daardoor ook vaker ziek. Daar kun je dus met goed fatsoen niet op bezuinigen. Dan ben je gewoon bezig om de samenleving te slopen.’
Ook in Zutphen blijkt vlak na het installeren van wethouder Ten Broeke dat er tekorten dreigen, in ieder geval op de jeugdzorg. ‘Bij ons werd duidelijk dat we behoorlijk moesten bezuinigen, op de Wmo en op armoedebestrijding. Dat is gewoon pijnlijk. Het maakte het nog belangrijker dat we echt iets konden veranderen in de thuiszorg. Want als het niet zou lukken om de markt uit de zorg te slopen, waar waren we dan nog mee bezig? Die discussie hebben we regelmatig met elkaar gevoerd.’
Voorzieningen verdwijnen
Wie wil begrijpen waarom voorzieningen in heel het land verdwijnen, zoals journalist Coen van de Ven onlangs zo treffend beschreef in De Groene Amsterdammer, doet er goed aan deze dynamiek van budgetkortingen en bezuinigingen in het achterhoofd te houden. Gemeenten worden steeds meer gedwongen om moeilijke keuzes te maken, waardoor er overal in het land voorzieningen verdwijnen.
Ten Broeke: ‘Met het college werd besloten om 150 duizend euro te bezuinigen op de bibliotheek. Deze bezuiniging zou waarschijnlijk betekenen dat de tweede locatie van de bibliotheek in Zutphen zou moeten sluiten. Als verantwoordelijk wethouder sprak ik daar natuurlijk over met de directeur-beheerder, die ook wel begreep dat de SP de bieb een warm hart toedraagt. Dat leidde vervolgens weer tot ergernis bij het gemeentebestuur, omdat de andere wethouders vonden dat ik niet voor het collegebesluit ging staan.’
Veenstra had in 2018 al de nodige ervaring met het op orde krijgen van de voorzieningen. ‘Toen ik in 2014 wethouder werd in Menterwolde trof ik daar een behoorlijke financiële puinhoop aan. Een erfenis van het vorige bestuur dat gewoon geen goed beleid had gevoerd. Bij de voorzieningen was sprake van zwaar achterstallig onderhoud, zonder reserve om daar wat aan te doen. Toen ik de beslissing nam om een van de sporthallen in Menterwolde te sluiten, kon ik dat dus wel rechtvaardigen. Ook al had het nooit zover mogen komen.’
‘In Stadskanaal waren de financiën wel redelijk op orde. De tekorten die daar ontstonden waren het gevolg van beslissingen in Den Haag. Dan denk je echt: Is dit bewust? Wíl men de samenleving slopen? Want dat is wat je aan het doen bent.’
Waar in Stadskanaal werd besloten om uit het collegebestuur te stappen, bleef de SP in Zutphen in het bestuur zitten. Ten Broeke moest 1,2 miljoen euro bezuinigen op de Wmo, op een totaalbudget van zo’n 20 miljoen. ‘Daarom zou ik onze collegedeelname ook niet alleen maar als een succes willen zien. Regelmatig hebben we het er met elkaar over gehad: hoever willen we hierin meegaan om onze grote verkiezingsbelofte, de markt uit de zorg slopen, voor elkaar te krijgen? Misschien waren we er ook wel niet aan begonnen als in het begin al duidelijk was hoe groot de financiële tekorten zouden zijn. Tegelijkertijd zette het ons op scherp om die grote verandering in de thuiszorg ook echt voor elkaar te krijgen. Bovendien bleven we met de afdeling het verschil maken. Zo werd een actie opgezet om de tweede bibliotheeklocatie te redden. Dat is gelukt.’
Waakhond
De ervaringen in Zutphen en Stadskanaal roepen de vraag op wanneer het nog mogelijk is om als SP’er het verschil te maken. In de gemeenteraad is die rol duidelijk, aldus Veenstra: ‘We zijn de waakhond van de samenleving.’ Maar wat zijn SP’ers dan in het gemeentebestuur?
In ieder geval niet de loopjongens van Rutte. Veenstra: ‘We zijn er niet om alleen maar een goed-nieuws-show te houden. Als ik voorzieningen moet sluiten omdat het vorige college er een financiële puinhoop van heeft gemaakt, dan kan ik dat uitleggen. Maar als we door landelijk beleid moeten bezuinigen op de zorg of op inkomensondersteuning, dan kan ik dat niet.’ Veenstra is dan ook pessimistisch: ‘Besturen nu is niet meer hetzelfde als tien jaar geleden. Eigenlijk is het gewoon niet meer te doen.’
Ook Ten Broeke denkt dat SP-afdelingen er goed aan doen zeer terughoudend te zijn in het deel-nemen aan een gemeentebestuur: ‘De lat moet hoog liggen, willen we het doen. En dan alleen als je echt iets fundamenteels kunt veranderen, zoals wij hebben gedaan met de thuiszorg. En door de macht uit te dagen. Kijk hoever je daarin kunt gaan en wat het effect daarvan is. Dat doe je als wethouder natuurlijk niet alleen, maar samen met je afdeling. Als beide dingen niet lukken, heeft het volgens mij geen zin om als SP lokaal te besturen.’
De bezuinigingen van de kabinetten-Rutte
De sociale werkvoorziening
Met de invoering van de Participatiewet in 2015 is een bezuiniging van jaarlijks twee miljard in gang gezet. Voor nieuwe mensen is het niet meer mogelijk om te werken bij de sociale werkvoorziening, terwijl gemeenten gedwongen worden zoveel mogelijk mensen door te laten stromen naar ander werk. Als dat niet lukt, betekent dat een financiële strop.
De bijstandsgelden
Op basis van een opgestelde verdeelsleutel, krijgen gemeenten geld om de bijstand te financieren. Die verdeelsleutel is niet gebaseerd op het aantal mensen dat recht heeft op bijstand, maar op algemene kenmerken van de gemeente. Het gevolg is dat gemeenten die vergeleken met de verdeelsleutel veel bijstandsgerechtigden hebben, in de financiële problemen komen. En omdat de verdeelsleutel met enige regelmaat wordt aangepast, kan het tekort per jaar behoorlijk verschillen. Voor de gemeenten waar de tekorten het grootst zijn, is er wel een vangnet.
De Wmo
Al ruim tien jaar wordt er flink bezuinigd op de Rijksbijdrage voor de Wmo. Op deze manier worden gemeenten onder druk gezet om de aanbestedingen voor huishoudelijke hulp zo goedkoop mogelijk te maken. Met als gevolg dat oudere mensen minder hulp krijgen en de arbeidsomstandigheden van de thuiszorgwerkers slechter zijn geworden. Gemeenten die de huishoudelijke hulp overeind willen houden, moeten het geld ergens anders vandaan zien te halen.
De jeugdzorg
in 2015 werd de jeugdzorg overgedragen van de provincies naar de gemeenten. Daarbij werd een bedrag oplopend tot 450 miljoen per jaar bezuinigd. De gemeenten worstelen met hun nieuwe taak, waardoor er van kostenbeheersing amper sprake is. Door de ingewikkelde aanbestedingen (er zijn vele soorten jeugdzorg), de chaotische overgang en de landelijke bezuinigingen, zijn veel gemeenten in de financiële problemen gekomen.