Alleen bedrijven winnen bij groei aantal zzp’ers
Voor veel mensen is het zelfstandig ondernemerschap een uitkomst. De grote toename van het aantal zzp’ers de afgelopen jaren heeft echter een schaduwkant. Steeds meer mensen krijgen te maken met armoede en oneerlijke concurrentie, terwijl de overheid meer mensen moet opvangen met minder middelen. Goedkoop voor bedrijven, duurkoop voor de samenleving.
Kunstenaars en journalisten werken al decennia als zelfstandige. Vroeger noemde je deze mensen freelancer, een verwijzing naar de huurlingen (vrije lansen) uit het boek Ivanhoe. Sinds begin deze eeuw heten zij zzp’er, zelfstandige zonder personeel. Er zijn veel nieuwe zzp’ers bijgekomen, bijvoorbeeld in de logistiek en de bouw, maar ook in de zorg en het onderwijs. Anders dan vaak wordt gesteld, doen zij veelal werk waarvoor vroeger mensen in dienst werden genomen. Of zoals het CPB constateert: “Een belangrijk deel van de zzp’ers is qua werkzaamheden nauwelijks te onderscheiden van werknemers in loondienst.” Werkgevers zien vooral een goedkoop alternatief.
Een goedkoop alternatief
Tussen 1996 en 2015 nam het aantal zzp’ers toe van 330 duizend naar meer dan 800 duizend, en inmiddels is het miljoen bereikt. Deels zijn dit echte ondernemers, maar niet zelden concurreren de nieuwe zzp’ers met werknemers – in een volstrekt ongelijke strijd. Voor de werkgever, die nu ‘opdrachtgever’ wordt genoemd, zijn er drie grote voordelen.
Ten eerste zijn zelfstandigen vaak goedkoper. Opdrachtgevers hoeven geen sociale premies en verzekeringen te betalen, en vaak ook geen werkplek of scholing te regelen. Het verschil in kosten tussen een zzp’er en een werknemer is moeilijk te veralgemeniseren, maar door grote fiscale voordelen (de zelfstandigenaftrek en de mkb-winstvrijstelling) schat het CPB dit verschil op 15 tot 25 cent per verdiende euro. Ook gemeenten hebben dit voordeel ontdekt, en gebruiken het om te bezuinigen op de thuiszorg. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de gemeente Oude IJsselstreek, waar zelfstandige alfahulpen na alle verzekeringen bijna twee euro per uur minder verdiende dan het minimumloon.
Ten tweede kan een werkgever zzp’ers zeer flexibel inzetten. Als er tijdelijk minder werk is hoeven zzp’ers niet betaald te worden, bij langere tijd minder werk kan men direct van ze af. Zelfstandigen zijn vaak van één of enkele opdrachtgevers afhankelijk, terwijl er genoeg anderen zijn die hun werk kunnen overnemen. Door deze scheve machtsverhouding is er vaak geen ruimte om te onderhandelen. Zoals vrachtwagenchauffeur Bert het stelt: “Kun je het niet voor hun prijs doen, dan bellen ze een ander.”
Tot slot loopt de opdrachtgever geen enkel risico. Zelfstandigen moeten zelf maar beslissen of ze zich verzekeren tegen ziekte en arbeidsongeschiktheid. Mocht iemand iets overkomen dan is zo een ander gevonden. Ook hoeft de opdrachtgever amper te letten op arbeidsomstandigheden, zeker wanneer het werk op locatie wordt uitgevoerd. Of, zoals PostNL tegen koerier Jeroen zei, toen hij aangaf het werk niet meer aan te kunnen: ‘Je zoekt het maar uit!’
Belastingdruk zzp’ers
Veel zzp’ers hebben recht op zelfstandigenaftrek. Zij mogen ˇ 7.280 van hun winst voor belasting aftrekken, waardoor de belastbare winst veel lager uitpakt. Dankzij de mkb-winstvrijstelling mogen zij daar dan weer 14 procent van afhalen, voordat ze hun belasting berekenen. Zelfstandigen hebben hierdoor een enorm belastingvoordeel ten opzichte van werknemers.
Wet Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties
Vorig jaar, nota bene op de Dag van de Arbeid, werd de wet DBA ingevoerd. Het idee was om zzp’ers meer zekerheid te geven: in plaats van achteraf zou voortaan vooraf worden vastgesteld of er sprake was van schijnzelfstandigheid of niet. Hiermee moest voorkomen worden dat men achteraf allerlei boetes kreeg en toelages moest betalen. Veel bedrijven vonden de nieuwe wet echter zo onduidelijk dat ze besloten geen risico te nemen en mensen gewoon in dienst te nemen. De VVD schrok hier zo van dat men snel besloot de wet voorlopig niet meer na te leven.
Arbeid uitgespeeld
Wanneer bedrijven kunnen kiezen tussen het inschakelen van werknemers en zzp’ers, maken werknemers vaak geen schijn van kans. Ook het belangrijkste wapen van de arbeiders, gezamenlijke organisatie van hun belang, komt door deze ontwikkeling onder druk te staan. Zelfstandigen mogen zich door het mededingingsrecht niet verenigen. Zij worden gezien als ondernemer, dus is er sprake van kartelvorming als zij onderlinge afspraken maken over bijvoorbeeld minimumtarieven. Ze staan met werknemers op de werkvloer, maar voor minder loon en met minder inspraak. Samen actievoeren is verboden. Wanneer een groot deel van de werkvloer uit zzp’ers bestaat, wordt het voor werknemers lastiger om een goede cao af te sluiten.
In sectoren waar het aantal zzp’ers relatief hoog is, zoals de bouw, worden cao-verplichtingen steeds minder relevant. ‘Het feitelijk bereik van de cao staat onder druk door de groei van de flexibele schil’, constateert Paul de Beer, directeur van het Wetenschappelijk bureau voor de Vakbeweging, De Burcht. Om de race naar de bodem tegen te gaan zijn vakbonden begonnen om in cao’s minimumtarieven voor zzp’ers vast te stellen. Lang was onduidelijk of de rechter hiermee akkoord zou gaan. Na jaren procederen heeft FNV Kiem een belangrijke zaak bij de Europese rechter gewonnen: wanneer er sprake is van schijnzelfstandigheid zijn minimumtarieven toegestaan. Een belangrijke overwinning, maar wanneer schijnzelfstandigheid in andere situaties niet wordt erkend, moet de vakbond nieuwe manieren verzinnen om de krachten te bundelen. ‘Werknemers, zzp’ers uitzendkrachten en buitenlandse krachten worden tegen elkaar uitgespeeld’ aldus FNV-vicevoorzitter Ruud Kuin. Zolang hier geen verandering in komt, heeft het grootkapitaal vrij spel.
CHAUFFEUR BERT MALESTEIN
Hoe lang werk je al als chauffeur?
‘Ik zit al dertig jaar op de wagen. Ik zou graag weer meerdere auto’s en personeel hebben, ook omdat het in mijn aard zit om mensen te helpen. Maar tenzij je meer dan 20 werknemers hebt, is dat niet interessant, want de tarieven in de sector zijn gewoon te laag. De hele transportsector is doorgeslagen, de klok draait gewoon de verkeerde kant op. Opdrachtgevers bellen je op en zeggen: “Doe je het voor mijn prijs? Zo niet, dan bellen we een ander.”
Hoe zorg je dat je aan werk komt?
‘Transportbedrijven schakelen mij in omdat ze weten wat ze aan me hebben. Steeds meer bedrijven komen terug van de ‘Oostblokkers’. Zij zien in dat ze bij mij wel waar voor hun geld krijgen. Maar mijn vrachtwagen gaat nog maar een jaar mee, dus ik kijk nu goed naar de ontwikkelingen in de sector. Gaat het goed, dan koop ik er nog een wagen bij en ga ik nog een paar jaar door. Blijft het zoals het nu is, dan is dit de laatste vrachtauto en dan stop ik ermee. Probleem is wel dat als ik nu stop, dat ik dan voor 1.500 euro in de maand thuis zit, wat bepaald geen vetpot is. En mijn pensioen gaat alleen nog maar omlaag.’
Ben je goed verzekerd?
‘Ik ben al sinds het begin verzekerd tegen arbeidsongeschiktheid. De premies zijn wel veel te hard gestegen, terwijl het uitgekeerde bedrag bij ziekte of arbeidsongeschiktheid niet toeneemt. Ik ken gelukkig geen chauffeurs die door een ongeval arbeidsongeschikt zijn geraakt. Maar ik vind het wel een kwalijke zaak dat wanneer je zestig uur in de week werkt en arbeidsongeschikt raakt, je in de bijstand terecht komt en verder nergens op kunt terugvallen. Waarom heb je als werknemer wel een arbeidsongeschiktheidsverzekering, en kan er via de wet niet zoiets geregeld worden voor zzp’ers?’
Meer problemen, minder middelen
De verplaatsing van werk naar zelfstandigen zorgt ook voor problemen bij de fiscus. Een van de redenen dat bedrijven zzp’ers zo goedkoop kunnen inschakelen is dat zelfstandigen veel minder belasting hoeven te betalen dan werknemers. Voor elke euro die werknemers aan de fiscus betalen, zijn zelfstandigen tot 45 cent goedkoper uit. Het belastingvoordeel wordt vaak verantwoord met het argument dat hun ondernemerschap zou leiden tot banen en innovatie. In de praktijk geldt dit slechts voor een kleine minderheid. Het CPB stelt: “Voor de meeste zzp’ers is geen duidelijke reden aanwijsbaar waarom zij maatschappelijke meerwaarde hebben ten opzichte van werknemers.” Ook geeft het Planbureau aan dat de overgrote meerderheid niet van plan is om personeel aan te nemen. Wanneer er geen sprake is van stimuleren van innovatie en het creëren van banen, is het belastingvoordeel voor zzp’ers niet anders dan een subsidie voor werkgevers op flexibele arbeid.
Minder belastinginkomsten, dat vormt een directe bedreiging voor de betaalbaarheid van belangrijke sociale voorzieningen, zoals de AOW. Deze wordt voor ongeveer 70 procent gefinancierd door het eerste deel (box 1) van de inkomstenbelasting. Maar de helft van de zzp’ers verdient zo weinig dat ze geen of weinig belasting betalen. Ook bouwen veel zzp’ers geen extra pensioen op, met als belangrijkste reden dat hun tarieven daar te laag voor zijn. Dit vergroot de kans op armoede bij pensioen. In Chili hebben dit soort pensioenproblemen er al toe geleid dat zelfstandigen meer pensioenverplichtingen hebben gekregen.
KOERIER JEROEN DANIELS
Hoe ben je als zelfstandige begonnen?
‘Mijn vrouw werkte al jaren bij de post. Toen haar werkgever failliet ging vroeg men: “Wil je niet voor jezelf beginnen? Kun je een leuk centje mee verdienen.” Nou, dat konden wij goed gebruiken in onze situatie, met een gezin en schulden. We moesten wel snel beslissen, want anders hadden ze wel een paar andere. De beslissing was snel genomen, maar eigenlijk wel vrij ondoordacht.
Je zegt trouwens ‘zelfstandige’, maar bij de post ben je helemaal niet zelfstandig. Zij bepalen alles. Bovendien werk je alleen voor hen. Meer tijd heb je ook niet. En je kunt ook niet stoppen, want dat levert altijd financiële problemen op, bijvoorbeeld met het leasen van je wagen. Dus wanneer de tarieven weer eens omlaag gaan, is het slikken of stikken.’
Je bent noodgedwongen gestopt , waar ging het fout?
‘Het begon met pijn. Eerst herstelde ik ’s avonds, maar na een tijdje begon ik elke morgen met twee ibuprofen. Het ging van kwaad tot erger. Op een gegeven moment herstelde ik niet meer, en hielpen de pijnstillers ook niet meer. In de zomer, toen de schoolboeken kwamen, ging het helemaal fout. Ik zei nog dat het niet ging, waarop de reactie was: “Je zoekt het maar uit!”
Nu heb ik letterlijk geen poot meer om op te staan. Bij de post kon ik vertrekken. Vervanging regelen mocht ook, maar voor het tarief dat zij bieden is dat onmogelijk. Ik was niet verzekerd tegen arbeidsongeschiktheid, want dat kost duizenden euro’s per jaar. Voor ons is dat onbetaalbaar.’
Wat vind je van de flexibilisering?
‘De grote bedrijven bezuinigen op deze manier een hoop kosten en zijn dan van alle risico’s af. Maar na jaren hard te hebben gewerkt en mijn schulden afbetaald te hebben, moet ik nu weer een beroep doen op de bijstand, met dubbel zoveel schulden. Dat is wel heel erg wrang.’
Tegenover de relatief lage bijdrage aan de collectieve voorzieningen, staat dat zelfstandigen hier wel bovengemiddeld veel gebruik van maken. Het verschil zit met name in de inkomensafhankelijke toeslagen, en de aftrekposten die zelfstandigen mogen hanteren. “Hierdoor hebben zelfstandigen eerder recht op toeslagen en tevens op hogere toeslagen vergeleken met werknemers met eenzelfde bruto inkomen”, aldus het CPB. Het verschil betreft netto 200 miljoen minder inkomsten in 2015, met de verwachting dat dit bedrag in de toekomst gaat oplopen.
De macro-economische effecten van verdere verschuiving van de opbrengt van arbeid naar winst krijgt steeds meer aandacht. De Nederlandse Bank heeft afgelopen jaar op verschillende momenten een lans gebroken voor het verhogen van de lonen. Onlangs stelde DNB in een publicatie dat in sectoren waar relatief veel zzp’ers werken, de lonen achterblijven vergeleken met andere sectoren. Dit heeft negatieve gevolgen voor de binnenlandse bestedingen, terwijl die juist de motor waren achter de economische groei van afgelopen jaar.
De oplossing
De VVD ziet in de toename van het aantal zzp’ers geen probleem, maar juist een oplossing. Voor de vraag hoe grote bedrijven nog meer winst kunnen maken, maar ook hoe (lokale) overheden nog meer kunnen bezuinigingen. De verplaatsing van arbeid van werknemers naar zelfstandigen kent eigenlijk maar één winnaar, en dat zijn de werkgevers. Zolang werknemers en zzp’ers geen gezamenlijk front vormen, is het onwaarschijnlijk dat daar verandering in komt. En zolang de spelregels in het voordeel van zzp’ers blijven, zal de race naar de bodem voortduren.
Om dit te tegen te gaan moet de overheid het speelveld tussen werknemers en zzp’ers gelijktrekken. Voor zelfstandigen zouden pensioenvoorzieningen en ziekte- en arbeidsongeschiktheidsverzekeringen toegankelijker of verplicht moeten worden gemaakt. Voor kleine bedrijven moeten onredelijke risico’s worden weggenomen, bijvoorbeeld door een groter deel van de doorbetaling bij ziekte collectief te regelen. Tegelijkertijd moet het fiscale gat tussen werknemers en zelfstandigen worden geslecht. De keuze voor het ondernemerschap moet een eerlijke zijn, in plaats van een manier om minder belasting te betalen.
SCHADUWKANT VAN ZZP
Gemeente Oude IJsselstreek
Sinds 2012 bezuinigt de gemeente Oude IJsselstreek tonnen op de thuiszorg. Om dit voor elkaar te krijgen werden contracten met zorginstanties opgezegd en werd thuishulp voortaan aangeboden via een eigen Alfabureau. Werknemers konden zich daar aanbieden, maar dan wel als zzp’er. Veel goedkoper voor de gemeente, maar veel slechter voor de alfahulpen. Zij kregen voortaan nog maar een vergoeding van ˇ 12.50 per uur, waarvan ook reiskosten, verzekeringen, pensioen en belastingen nog betaald moesten worden. Al jaren strijden zij samen met SP en FNV voor een normale baan.
PostNL
De pakketjes van PostNL worden grotendeels bezorgd door zzp’ers, maar van zelfstandigheid is helemaal geen sprake. PostNL stelt zeer gedetailleerde eisen, bijvoorbeeld over de bus en kleding. Regelmatig verlaagt PostNL de tarieven, maar omdat veel koeriers alleen voor PostNL werken en langlopende verplichtingen hebben, kunnen zij geen nee zeggen. Door een geheime deal met de belastingdienst werd deze praktijk jarenlang getolereerd. Inmiddels hebben veel koeriers zich verenigd via SubcoPartners, die hun belangen behartigd. Met acties en rechtszaken gaan zij schijnzelfstandigheid tegen en proberen ze betere vergoedingen te krijgen.
Kijk voor meer info de uitzending Zembla ‘Baas in eigen bus’