Te persoonlijke afrekening met communisme
Over: Wereldrevolutie. De communistische beweging van Marx tot Kim Jong Il. Erik van Ree, Mets & Schilt Uitgevers, Amsterdam 2005
In een advies aan investeerders noemt de Wereldbank de deelstaat West-Bengalen één van de meest interessante plekken in India. De Wereldbank roemt de plattelandsontwikkeling, de infrastructuur en de politieke stabiliteit. In mei heeft de communistische partij in West-Bengalen voor de zevende keer op rij de verkiezingen gewonnen. De CPIM hoopt volgend jaar in deze oostelijke deelstaat, die meer inwoners telt dan Duitsland, haar 30-jarige regeringsjubileum te vieren. Ook elders in India regeren de communisten, bijvoorbeeld in de westelijke deelstaat Kerala. Nationaal houdt de CPIM sinds 2004 de minderheidsregering van de Congress Party in het zadel. De marxistische partij in India, die deelneemt aan verkiezingen en coalities zoekt met andere partijen, is onvergelijkbaar met bijvoorbeeld de stalinistische partij van Noord-Korea, die hier een zure dictatuur heeft gevestigd en op gespannen voet leeft met de buurlanden. Beide partijen noemen zichzelf ‘communistisch’, maar zijn in geen enkel opzicht vergelijkbaar.
In Wereldrevolutie heeft Erik van Ree zichzelf tot doel gesteld om de internationale communistische beweging in kaart te brengen, van de Engelse True Levellers van halverwege de zeventiende eeuw tot de hedendaagse regeringen in Cuba, China, Laos, Noord-Korea en Vietnam. Het boek is een dappere poging tot synthese van het vele onderzoek dat naar al deze communistische bewegingen is gedaan. Maar een dergelijk project is ook gedoemd te mislukken, want van de gemeenschappelijke noemer ‘communisme’ hebben zich in het verleden immers volstrekt onvergelijkbare politieke bewegingen bediend. Van Ree raakt dan ook regelmatig verstrikt in zijn eigen terminologie. In zijn inleiding bijvoorbeeld definieert hij ‘communisme’ als het streven om alle eigendom aan de gemeenschap te brengen. In zijn nawoord is dit het kernideaal van het hele ‘marxisme’ geworden. Dit lijkt een detail, maar legt een dieper probleem bloot. In een synthetiserende studie als deze zijn heldere begrippen onontbeerlijk, om te voorkomen dat appels met peren worden vergeleken.
Daarbij komt nog het probleem van de persoonlijke betrokkenheid. Van Ree weet waar hij het over heeft als hij schrijft over het communisme. De universitair docent Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam schreef verschillende boeken over Stalin, meest recentelijk The political thought of Joseph Stalin (2002). Bovendien is hij tussen 1973 en 1981 ook zélf actief geweest in de communistische beweging, onder meer in de Kommunistiese Eenheidsbeweging Nederland en de Kommunistiese Studentenbond, waarvan hij een sectie oprichtte aan de Universiteit van Amsterdam, en de Groep Marxisten-Leninisten, waarvan hij politiek secretaris was. Wereldrevolutie heeft in hoge mate het karakter van een zelfanalyse: ‘In dit boek probeer ik een antwoord te geven op de vraag waarom in de twintigste eeuw tientallen miljoenen mensen van over de hele wereld hun lot verbonden aan het communisme.’ Soms verraadt dit boek een wel erg vooringenomen blik: ‘In de communistische beweging verzamelden zich door machtshonger gedreven romantici, dichtende massamoordenaars en cynische fanatici, bureaucraten en ja-knikkers die droomden van de grote utopie.’
Waarom kiezen mensen voor het communisme? Wereldrevolutie is een indrukwekkend boek. Van Ree voert de lezer mee langs een schier oneindige hoeveelheid communistische organisaties, in alle delen van de wereld. Naast de ontwikkelingen in China, Oost en West Europa en Rusland heeft hij veel aandacht voor communistische bewegingen in ontwikkelingslanden. Van gewapende bewegingen als het Lichtend Pad in Peru, de guerrilla’s op de Filippijnen en de maoïsten in Nepal, tot Pol Pot in Cambodja, Fidel Castro op Cuba en de door communisten gesteunde Salvador Allende in Chili. Bijzonder interessant zijn de bijdragen over het communisme in Afrika en de Arabische wereld. In Afrika richtten communisten na de dekolonisatie hun pijlen niet alleen op het privé-eigendom, maar vooral op het tribalisme. In Angola bijvoorbeeld probeerde de communistische MPLA met hulp van de Sovjet-Unie een nationale sociaal-economische ordening op te bouwen, in een voortdurende burgeroorlog met de door Zuid-Afrika gesteunde Unita, dat juist inspeelde op tribale verschillen. In de Arabische wereld kregen communisten vooral na de nederlaag tegen Israël in 1967 voet aan de grond, naast nationalisten en islamisten. De Baath-partijen in Irak en Syrië namen begin jaren zeventig communisten op in hun regering en in 1978 kwamen communisten in Afghanistan en Zuid-Jemen zélf aan de macht.
Hoe onoverzichtelijk de door Van Ree gepresenteerde opsomming ook is, het boek verveelt nooit. De vele scheuringen in de communistische partijen en organisaties, de bloedige opstanden en contrarevoluties en de wijze waarop ook nieuwe machthebbers zich verrijkten stemmen de lezer tot treurnis, maar toch blijft de nieuwsgierigheid naar weer een volgende episode. In ieder geval van deze lezer maakte zich gaandeweg echter ook een ongenoegen meester. De taal wordt soms wel erg suggestief (Over Castro: ‘In gevechtspak gehuldigd betovert de narcist de menigten.’) en de waarderingen is erg mager (‘De democratische pretenties van de communisten waren niet altijd bedrieglijk.’). De beschrijvende methode van Van Ree laat bij uitstek zien hoe divers en onvergelijkbaar de vele zichzelf communistisch noemende partijen en organisaties waren, maar toch eindigt hij zijn boek met een erg algemene en wat simplistische theoretische beschouwing, waarin hij spreekt over de repressieve potentie van het communisme, het ontbreken van een rechtsgevoel en de unieke moraal van het communisme, dat bij nader inzien vooral een gebrek aan moraal blijkt te zijn.
Wereldrevolutie is een welkom overzichtswerk van de rijke geschiedenis van communistische bewegingen in alle delen van de wereld. In dit opzicht is het een geslaagd boek. Een antwoord op de vraag waaróm zoveel mensen zich aangetrokken voelden tot zoveel vormen van communisme geeft Van Ree echter niet. In die zin is dit boek mislukt.
Waarom hebben miljoenen mensen zich laten verleiden door een revolutionaire ideologie als het communisme? Waarom vervielen sommige communistische partijen in dictatuur en werden andere partijen juist voorvechters van een sociale democratie? Hoe is het mogelijk dat in India een communistische partij wordt geprezen door de Wereldbank? Ik hoop dat Van Ree na de persoonlijke afrekening in dit boek de mogelijkheden ziet van een meer afstandelijke analyse.
