Dagboek senator Paul Peters in Tajikistan

Tussen 24 februari en 3 maart was SP Eerste Kamerlid Paul Peters te gast in Tajikistan. Hij was daar waarnemer bij de verkiezingen. Lees hieronder over zijn ervaringen.

Hernieuwde kennismaking met vroegere zachte onderbuik van de Sovjet Unie Tajikistan ligt in Centraal Azië met buurlanden als China en Afghanistan. Na terugtrekking uit Afghanistan was de 1200 km grens met Afghanistan een zwakke grens die zelfs tot enkele jaren na verzelfstandiging van Tajikistan bewaakt werd door de Russen. Een van de armste landen ter wereld. Vooral de burgeroorlog van 1992 tot 1996 met tenminste een viertal legertjes kostte naar schatting 75.000 levens. Aluminium en katoen zijn de exportproducten. Zoals in heel Centraal Azië is katoen de door de Sovjets opgelegde teelt met enorme gevolgen voor bewoners en het land.

Verlegging van rivieren en gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen heeft rampen veroorzaakt. Denk aan woestijnvorming, het lege Aralmeer en zandstormen met onkruidbestrijdingmiddelen. En nog steeds zijn er gevolgen voor gezondheid en natuurlijk de watervoorziening. Zo’n 16 jaar geleden was ik hier met een missie van de Wereldgezondheidsorganisatie van de Verenigde Naties (UNDP/WID). Het doel was een inventarisatie van de gezondheid van de vrouwelijke bevolking en met name op het gebied van de familieplanning en voortplanting. Nu dus terug voor parlementaire verkiezingen.

Woensdag 24-02-2010 Tussen 1992 en 1996 was er een dus burgeroorlog. De legers waren van het Ministerie van Oorlog, van Binnenlandse Zaken en de Politie. De vierde groep strijders waren de “opstandelingen” van gematigd islamitische aard. Ik had er direct mee te maken op 1 juli 1994. Op bezoek bij het ministerie van Gezondheid en later in de ochtend in een groot ziekenhuis bespraken we verschillende projecten ter verbetering van de hygiëne in de ziekenhuizen en het verlagen van de schrikbarende slechte cijfers rond geboorte, abortus en borstvoeding. Ondanks een eigen universitaire medische opleiding bestond de gevestigde hiërarchie nog steeds. Dat betekende dat die artsen die in Moskou hadden gestudeerd overal en altijd het bevel voerden. Dat waren logischerwijze vaak Russen maar ook Oezbeken en Tajiken konden hun wil opleggen en gaven bevelen als ze maar in Moskou gewerkt hadden. Terug naar het overleg: tegen vier uur kwamen plotseling twee legertrucks voorrijden bij het ziekenhuis en klonken er bevelen in het Russisch. Niemand – ook niet mijn gastheer die uitstekend engels sprak - durfde te tolken. De straat waar we waren was een van de hoofdwegen van Dushambe, de hoofdstad. Ik was gewaarschuwd dat zowel het leger van de politie als die van Binnenlandse Zaken in deze straat belangrijke steunpunten hadden. De sfeer in de stad was al enige dagen gespannen. Er was op het grote hotel waar we met de missieleden verbleven met een soort 25-ponder kanon ingeschoten. Dus voor en achter het hotel waren er inslagen, maar ze werden gelukkig niet gevolgd door het vernietigende doelschot. Eten in het hotel was er al dagen niet, want al het voedsel werd gestolen door koks die het eten bij hun thuis voor belachelijke bedragen opdienden. Je kon in het er tegenoverliggende park iets van de barbecue krijgen, maar het gerucht ging dat het vlees afkomstig was van de overal aanwezige zwerfhonden. “Meekomen!” werd me bevolen. In de vrachtauto. Alle collega’s van de missie die op verschillende adressen met dito taken bezig waren werden opgehaald. Ieder had vraagtekens in de ogen tot we binnen werden gevoerd in het grote theater van Dushambe. Daar kwam de ontknoping van deze actie. Het was de dag waarop Duitsland voorzitter was geworden van de Europese Raad van de EG. De Duitse ambassade had besloten dat er een feestelijk concert voor alle buitenlanders moest worden opgediend. Vandaar die ophaalactie. Helaas was men vergeten schrik te voorkomen door die buitenlanders op normale wijze uit te nodigen en te waarschuwen. In de pauze van het concert beklaagde iemand zich bij me over de vreemde samenwerking tussen Amerikaanse en Russische ambassades. De opstandelingen waren op de hand van Iran en dat was een bedreiging voor de Russische belangen en burgers in Tajikistan. De Amerikanen waren heel open over het feit dat de vriend van hun vijand (Iran) ook als hun vijand moest worden beschouwd. De oorspronkelijke Tajiks zijn verwant met de Perzen vanuit de overheersing door de Assyriërs en hun taal is nauw verwant met het Farsi, de basistaal van Iran. Morgen zal ik terug zijn in de Republiek Tajikistan als korte termijn waarnemer (ktw) voor de OVSE. De president die de Russische uitgang achter zijn achternaam heeft gewijzigd om meer Tajikachtig te lijken is sinds 1992 Emomali Rahmon(ov). De laatste presidentverkiezingen waren in 1999. Presidentverkiezingen in Tajikistan zijn voortdurend bekritiseerd door internationale waarnemers als oneerlijk en als bevoordeling van de regerende partij. Ben benieuwd.

Donderdag 25-02 Duschambe De reis verliep via Istanbul naar Tajikistan met aankomst om 4 uur ’s morgens (lokale tijd). Visa-afhandeling duurde nog twee uur. Vanwege het vroege uur waren de brede straten leeg behalve zonder uitzondering een leger oude vrouwen die met een takkenbosbezem straten en goten veegden. Het Hyatt hotel bleek een modern en luxueuze, eigenlijk te luxe verblijfplaats. Als dit de maat blijkt te zijn voor de veranderingen in Tajikistan dan staat verwondering te wachten. Economische veranderingen blijken op dit moment echter niet uit de cijfers. De ongeveer 150 ktw'ers worden geïnstrueerd met voorgelezen teksten die we al ontvangen hadden. Buitengewoon frustrerend om informatie meerdere malen te ontvangen, via e-mail, geprint en monotoon voorgedragen. De indeling van de locaties waar we gaan waarnemen is nu bekend. Mijn reisgenote Mr. Paula Swenker, VVD senator, blijft vlakbij de hoofdstad. Ik moet morgenvroeg vliegen naar Khujand, dat vroeger Leninabad heette. Dit behoort tot een deel van het land dat in het noorden als een schiereiland ligt tegen Kazakstan en vooral door Kyrgistan heen ligt. Er schijnen bermbommen te liggen (vorig jaar nog 100 doden). Vooral de Oezbeken worden ervan beschuldigd deze neer te leggen.

Vrijdag 26-02 Khujand TajikAir is verbeterd sinds mijn vorige bezoek. Geen afgedankte Aeroflot kisten meer. Wat ik nog nooit meegemaakt heb: behalve alle bagage worden ook wij gewogen en een van ons werd als overtollig balast beschouwd en hij mocht wachten op het volgende vliegtuig. Na een korte briefing over de speciale omstandigheden door de OVSE lange termijn waarnemer (ltw) van het noorden weer twee uur met onze tolk en chauffeur per auto naar Isfara. Terecht zou dit land en waarschijnlijk vele rondom ‘pothole country’ genoemd kunnen worden. De tolk, een student uit Khujand, en de chauffeur blijven deze dagen bij ons. Mijn medewaarnemer is een Rus van het ministerie van buitenlandse zaken in Moskou, een aardige jonge man, oorspronkelijk afkomstig uit Kiev, Oekraïne. Hij verzorgt in Moskou de Russische CIS-contacten en werkte 4 jaar in Tajikistan. Dat bleek een groot voordeel vooral bij de interviews in de stemlokalen. We horen per stemlokaal een viertal uitvoerige vragenlijsten in te vullen. Aanvang en inrichting stemlokaal, aanwezigheid en behandeling waarnemers, toegankelijkheid en identificatie van de kiezers, naast het stemmen zelf met aantal en beoordeling van de gang van zaken.

Het hotel had niet op ons gerekend en dat betekende voor mij een lege kamer met matras op de grond zonder verwarming, toilet of stromend water. Gelukkig was ik met slaapzak uitgerust. In het hele gebied was er overigens zeer sporadisch verwarming; ook in de kieslokalen, daardoor was alles bitterkoud. De gastvrijheid van de Tajiks verwarmde het verblijf echter zeer. Overal groene thee en brood. Vaak ook een kom soep met vlees, wortel en kool, heerlijk. Niet te vergeten de plov (of pilav). Een combinatie van rijst (wordt veel verbouwd) en sudderrund- of schapenvlees met verschillende groenten en bonen. Een van de vroegste schriftelijke bronnen over plov wordt gevonden in verhalen over Alexander de Grote (356–323 BC) bij de beschrijving van de Bactrische gastvrijheid. (Bactrië was een Oost Perzische provincie, mogelijk de geboorteplaats van Alexanders vrouw Roxane en geografisch gelegen in het huidige Afghanistan, Tajikistan and Oezbekistan.

Zaterdag 27-02 Oriëntatiedag Zoeken naar de weg en naar toekomstige stemlokalen. Het gebied is uitgestrekt en zeer wisselend. Naast platte land in de dalen vaak bergketens met witte toppen. Telkens bekroop me bij het zien van die natuurlijke pracht het beeld van monnikenschedels met volle tonsuur omgeven door witte haarrand. De bergformaties zijn vrijwel onbegroeid met mineralenstructuren in allerlei kleuren. De staat van de wegen verklaart het slalomgedrag van de bestuurders. Benzinestations ontbreken. Je kunt het wel kopen uit grote 30 liter flessen; ongeveer € 0,70 per liter. Veel buitenlandse automerken uit Japan en Duitsland. De stembureaus zijn van buiten en van binnen feestelijk versierd, vaak in scholen en in ziekenhuizen. De ontvangst is vriendelijk en behulpzaam. Dat is ook wel nodig en niet altijd volgens de normen van de OVSE toegestaan. Nodig, omdat er negatief wordt gestemd: je moet de kandidaten of partijen die je niet wilt doorstrepen. Bovendien moeten er naast de twee nationale verkiezingsbiljetten nog drie worden ingevuld voor gemeentelijke en districtsverkiezingen.

Zondag 28-02 Isfara verkiezingsdag (06.00 tot 20.00 uur) Net zoals in Rotterdam worden sommigen onwettig geholpen met de bril van de voorman van het stembureau of door familieleden in het hokje die wel kunnen lezen. We noteren alle afwijkingen en beschrijven de omgeving en het toelaten en identificeren van de kiezers. De deelname zonder stemplicht is hoog, meer dan 80%. Mensen blij en vriendelijk. Zelfs een klein dorp met totaal gesluierde, weliswaar met bont gekleurde hoofddoeken, vrouwen namen met stelligheid en vastberaden deel aan de verkiezingen. Ik ben er niet achtergekomen wat de achtergrond van deze islamieten is. Maar ze worden als extreem religieus aangezien. Welgekleed; zo te zien er goed aan toe, wonend in een relatief klein gebied. Overigens met enige voorkomelijkheid soms respect of weer afstandelijk behandeld door de rest van de bevolking. Het weer is vandaag prachtig helder maar koud. Er worden afstanden gelopen naar het stembureau, een nationale wandeltocht. De opening om 06.00 uur is plechtig en belangrijk. Een toespraak van de stembureauvoorzitter, gevolgd door het staand aanhoren van het volkslied. Het verzegelen van de doorzichtige stembox en de mobiele stembox. Wanneer aangemeld kan deze laatste worden gebruikt om hulpbehoevenden of aan huis gekluisterden te laten stemmen. Ondertussen speuren we naar blokken stembiljetten of identieke handtekeningen (stemmen met volmacht mag hier niet, gebeurt toch). We bezoeken 10 stembureaus in de stad en op het platteland - ieder tenminste een half uur - en worden overal niet alleen gastvrij ontvangen maar we moeten vanwege preventieve gezondheidszorg voor onszelf vele aanbiedingen van thee, brood met zout of anderszins afwijzen. Bij een stembureau in de kazerne wordt de toegang geweigerd. Bij een ander stembureau staan groepjes ontevreden jonge mannen te mokken. Ze mogen er niet in. We komen er niet achter waarom niet. De burgemeester van het dorp tracht de gemoederen te sussen. Het stembureau is blij dat een politieagent de toegang controleert; iets wat officieel verboden is. De sluiting besluiten we weer mee te maken in het eerste bureau van de opening. We genieten weer van plov. Maar kordaat wordt we samen met partijwaarnemers na het hapje op 4 meter van de stemtelling neergezet. We kunnen daardoor niets zien. Het uitzoeken en ordenen van de stembiljetten gebeurt door de officiële stembureaubemanning, het tellen door de stembureausecretaris in overleg met de –voorzitter. Pas op het eind van de telling worden de gegevens geregistreerd, getoond aan de stembureauofficials, die voltallig met de resultaten instemmen. Het proces is hier niet doorzichtig. Bovendien blijkt het aantal toegevoegde stemmers precies overeen te komen met het aantal niet opgekomen maar wel aangemelde kiezers. We rapporteren en we blijven dichtbij de stembiljetten in verzegelde enveloppen. Die moeten vervoerd en overhandigd worden aan het hoofdstembureau. We horen daarbij te zijn om eventuele misstanden waar te nemen. We achtervolgen de auto met de stembiljetten en komen tezamen op het hoofdstembureau. Overhandiging is niet te volgen, maar we hebben een kopie van de resultaten. Maar hoe worden ze gewaardeerd en getotaliseerd? Voor ons onzichtbaar als we in een antichambre worden geparkeerd en door Engelstalige aardige dames worden onderhouden met drankjes en snoepjes. We besluiten om onze gegevens over de stembureaus te faxen naar het centrale bureau van de verkiezingswaarneming van de OVSE in Duschambe. De dag was lang en ik kruip op zoek naar warmte en slaap in mijn slaapzak.

Maandag 01-03 terug naar Khujand Vroeg op. Met de auto terug naar Khujand. De twee uur laten nu een boeiend landschap zien met woeste onbegroeide heuvels, bruin, rood en groen van kleur. We arriveren bij een gigantisch kunstmatig meer met mooi prachtig vergezicht. We strekken de benen en ik neem twee foto’s die ons bijna noodlottig worden. Want even later komt er een politie-escorte die de auto ondersteboven keert op zoek naar contrabande. We gaan in escorte naar het hoofdbureau van politie. Dan wordt duidelijk dat ik naar de ondercommissaris moet; de overigen blijven drentelen op de gang en ik moet mijn fototoestel laten zien en de foto’s die het meer maar ook een verroeste waterkrachtcentrale van verre laten zien. Meteen komen er twee ongeüniformeerde medewerkers tegenover me zitten. De commissaris meldt dat hij in Amsterdam handel in toegestane verslavende middelen heeft gezien en vraagt mijn mening. Ik doe via de tolk een halfslachtige poging het Nederlandse gedoogbeleid - ter vermijding van de vermenging - over hard en soft drugsgebruik uit te leggen. Voor hem iets totaal nieuws. Verbijsterd zijn de aanwezigen en er wordt daarna door niemand gesproken. Mijn diplomatiek paspoort blijkt plotseling na alle telefoontjes te werken. Ik verontschuldig me voor mijn – in onwetendheid – gemaakte overtreding, maar de commissaris krijgt er nu echt zin in om zijn gastvrijheid bot te vieren. Het eindigt ermee dat hij ons begeleidt naar de auto en voor hij mijn deur sluit laat hij nog even de autoruiten door een besnorde agent piekfijn schoonmaken. Hij verwijst trots nog naar het museum voor natuurlijke historie en cultuur van Tajikistan. Een half uur later komen we daar voorrijden. Een nieuw gebouw met een opmerkelijk modern museaal ingerichte weergave van de geschiedenis. Mij viel op dat Centraal Azië in heel veel afbeeldingen geplooid lijkt te liggen rond het grote eindmeer Aral, waarnaar twee enorme rivieren hun water kunnen lozen. De zijderoute loopt hier als een economische navelstreng horizontaal van Oost naar West doorheen. Ruim op tijd zijn we in het luchthavencafé, waar de plaatselijke, Deense en Kazakstaanse ltw'ers ons debriefen. TajikAir brengt ons weer naar Duschambe en hotel Hyatt. Ik duik in mijn e-mail, in bad na dagen zonder water en zeep en in bed.

Dinsdag 02-03 Dushambe Wat rondgelopen in de bazaar waar ze het toezicht van een goede Keuringsdienst van Waren nodig hebben. De gouden koepel van het nationaal paleis schittert in de zon en voor het eerst hier loop ik te warm gekleed te zweten. Ik geniet van de omgeving. Het lunapark met ouderwetse schommels. Het verticale rad met gebladderde kleuren kan het Oog in Londen makkelijk verslaan. Het wordt druk gebruikt. De vroege barbecueovens laten rook en geuren los en ik zit uit te rusten op een bankje. Sluit mijn ogen en val in slaap. Mijn herinnering aan Duschambe in oorlogstijd komt terug en ik ben dankbaar dat die angstige en spannende tijd voor het volk voorbij is. Kazakstan, Oezbekistan en Kyrgistan hebben die burgeroorlog niet gehad en schijnen volgens informanten veel verder in ontwikkeling te zijn. Ik wordt wakker met grote verwachting en goede hoop voor dit gebied en ik beloof terug te komen. Vooral naar de semi-autonome republiek Karalkakpakstan die ik ook eerder bezocht met als hoofdstad Nukus. Vooral het museum daar zal ik willen terugzien. Onder Stalin was de beeldende kunst uiterst beperkt wat stijl betreft. De kunstenaars die afweken konden hun werken nergens laten zien op straffe van vernietiging of erger. Met één uitzondering: het museum van Nukus. Zien dus! In de tweede helft van de middag debriefing van alle ktw’ers met de organisatie van de OVSE. Twee uur uitgebreide verhalen met allemaal negatieve dingen, waarvan ik eerder melding maakte. Tegen het einde werd het me teveel. Ik nam voor de tweede keer het woord om toch maar eens duidelijk te maken dat we eer hoorden te brengen aan de kiezende bevolking. Dat we ze horen te prijzen over hun hoge opkomstcijfer (83%). Dat ik gesluierden, ouderen, gehandicapten en zieken met blijdschap heb zien stemmen. En ook dat dit een land in transitie is met karakteristieken uit het Sovjet verleden, zo ging ik verder. Zeker zal men de verontwaardiging in mijn luide stem hebben kunnen horen. Na een korte stilte bleek de groep ktw’ers plotseling via een applaus met me in te stemmen. Daarop kwamen velen en met name ook Russen me bedanken voor die woorden, gevolgd door enkele parlementariërs die zich beklaagden over de vaak jonge en onervaren waarnemers die deze situatie niet kunnen zien als een leerproces naar verdere democratisering.

Woensdag 04-03 Den Haag Gestemd op mijn partij waarvan ik trots ben er bij te horen. Het gaat daarbij meer om de inhoud en niet alleen om de presentatie. Voor ons, voor jou en voor mij! Mijn conclusie is dat verkiezingswaarneming niet alleen een uitstekende manier is om een land te ontdekken, de cultuur te proeven en de mensen te ontmoeten en te waarderen; hun noden te leren kennen, de noodzaak voor gepaste hulp te ontdekken, maar ook om bescheiden te worden door kennisname van hun historie en leven. De OVSE (OSCE) kan goede invloed hebben. Ik wens die organisatie meer oudere waarnemers te kunnen sturen die niet alleen met een meetlat meten maar vooral met een intelligente combinatie van hoofd en hart. Ontwikkeling is een actief proces dat absoluut geen statische of statistische beoordeling duldt.