Flexwerk maakt gezinnen kapot
Zelden is de aanval op de werkende klasse indrukwekkender in beeld gebracht dan in de film Sorry we missed you. “Nulurencontracten maken medewerkers volledig afhankelijk van de grillen van hun baas. Werknemers hebben alleen maar verplichtingen en vrijwel geen rechten of zekerheden meer”, aldus Loach in een interview met NRC Handelsblad. “Deze vorm van moderne uitbuiting tast het fundament van onze samenleving aan.”
Al meer dan vijftig jaar maakt de overtuigde socialist Ken Loach (83) films waarin hij het kapitalisme aanklaagt. De Britse regisseur neemt het daarin steevast op voor de slachtoffers van het systeem, de armen en onderdrukten. Bekend is vooral zijn vorige, met een Gouden Palm bekroonde film I, Daniel Blake (2016), over een arbeidsongeschikte timmerman die graag weer wil werken, maar voortdurend wordt tegengewerkt door het arbeidsbureau. In zijn nieuwste film Sorry we missed you (2019) stelt hij een van de grootste uitwassen van het moderne kapitalisme aan de kaak: de flexibilisering van arbeid.
De film draait om een arbeidersgezin uit Newcastle, een voormalige industriestad in het noordoosten van Engeland. Sinds de crisis van 2008 kampt het gezin met flinke schulden. Vader Ricky raakte toen zijn baan in de bouw kwijt en heeft sindsdien alleen maar tijdelijke baantjes gehad. Ook moeder Abby heeft onzeker werk. Zij is verpleegkundige in de thuiszorg en werkt op een nulurencontract.
In elkaar geslagen
In de hoop op een beter leven besluit Ricky aan de slag te gaan als pakketbezorger. Hij heeft hooggespannen verwachtingen. Hij weet dat hij keihard moet werken, maar hij meent daar veel voor terug te krijgen. Hij is immers eigen baas en er is hem gezegd dat hij goed geld kan verdienen. Maar in de praktijk zit hij vast aan een louche onderaannemer en wordt hij uitgebuit. Via een trackingsysteem dat precies bijhoudt welk pakketje zich waar bevindt, wordt hij constant in de gaten gehouden. Verder draait hij zelf op voor alle kosten en risico’s die aan het werk verbonden zijn. Zo moet hij zijn eigen bus aanschaffen, waardoor hij gedwongen is de auto van zijn vrouw te verkopen. Zij moet voortaan maar met het openbaar vervoer naar al haar cliënten toe. En als hij ziek is, krijgt hij niet doorbetaalt en moet hij zelf tijdig een vervanger regelen. Zo niet, dan volgt een boete van het postbedrijf. Zelfs wanneer hij tijdens zijn werk overvallen wordt en gewond raakt moet hij de onkosten, waaronder 1000 pond voor een nieuwe handscanner, aan het postbedrijf betalen.
Ricky en Abby worden volledig opgeslokt door hun werk, waardoor zij er nauwelijks voor hun kinderen kunnen zijn. Hun zoon Seb dreigt te ontsporen, maar ze kunnen hem niet helpen want om te overleven moeten ze zes dagen in de week werken, twaalf uur per dag. Vrij nemen is geen optie. Zelfs als Ricky in elkaar geslagen wordt en hij de volgende dag helemaal niet naar zijn werk kan, gaat hij toch. Hij ziet simpelweg geen andere uitweg dan maar weer achter het stuur te gaan zitten. Ook al heeft zijn gezin hem op dat moment misschien wel harder nodig dan ooit.
Wel zelfstandige, niet zelfstandig
Sorry we missed you prikt op overtuigende wijze de mythe door dat flexibilisering van arbeid goed is voor werkers. De zelfstandigheid die Ricky is beloofd, blijkt slechts schijn te zijn. Dit wordt pijnlijk duidelijk wanneer Ricky een keer zijn dochter Liza meeneemt tijdens zijn werk, om zo wat tijd met haar te kunnen doorbrengen. Direct wordt hem door zijn opdrachtgever op botte wijze te verstaan gegeven dat dat niet de bedoeling is, terwijl hij toch eigen baas is. Zelfstandig is hij dus allerminst.
Dat werkers die voorheen in loondienst waren nu als ‘zelfstandigen’ werken, gebeurt niet alleen in Groot-Brittannië. Ook in Nederland bedienen bedrijven zich maar al te graag van de zzp-constructie, om daarmee alle risico’s en financiële verantwoordelijkheid af te schuiven op de werker. Bekende voorbeelden zijn PostNL, Picnic en Deliveroo.
Zo haalde PostNL onlangs nog het nieuws toen televisieprogramma RamBam liet zien hoe het pakketbezorgers uitbuit. In de uitzending werd onomwonden kapitalismekritiek geuit: iedereen wil voor een dubbeltje op de eerste rij zitten, maar dat pakketbezorgers daar de prijs voor betalen lijkt niemand te interesseren. Ook Sorry we missed you is een aanklacht tegen het kapitalisme. Wat het gezin van Ricky overkomt is geen botte pech, maar wordt veroorzaakt door een economisch systeem dat mensen – in de woorden van de recensent van Trouw – “afmat, kaalvreet en uitspuwt”.
Loach hoopt met zijn films zichtbaar te maken wat er mis is met dit systeem en een bijdrage te leveren aan het debat hierover. Dat is volgens hem ook het hoogst haalbare. “Als individu kun je dit systeem niet veranderen, het moet collectief (…) via vakbonden en via vertegenwoordiging”, aldus Loach in een interview met de Volkskrant. Sorry we missed you laat nog maar eens zien hoe noodzakelijk collectieve actie tegen het rauwe kapitalisme is. Anders zijn we straks allemaal even rechteloos als Ricky en Abby.